امام علیه السلام در این کلام نورانى انگیزههاى عبادت عابدان را با ذکر سلسله مراتب آنها بیان کرده، مىفرماید: «گروهى خدا را از روى رغبت و میل (به بهشت) و پرستش کردند، این عبادت تاجران است و عدّهاى از روى ترس او را پرستیدند و این عبادت بردگان است و جمعى دیگر خدا را براى شکر نعمتها (و اینکه شایسته عبادت است) پرستیدند. این عبادت آزادگان است»؛(إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ).
امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه انگیزههاى عبادت را به صورت بسیار لطیف، زیبا و دقیق بیان فرموده و مردم را به سه گروه تقسیم مىکند.
گروه اوّل کسانى هستند که شوق بهشت و عشق به حور و قصور و مواهب دیگر بهشتى آنها را به سوى عبادت پروردگار دعوت مىکند، گرچه عبادت اینها بر خلاف آنچه بعضى از ناآگاهان پنداشتهاند صحیح است؛ ولى به یقین در حد اعلا نیست، زیرا کارشان شبیه تاجرانى است که سرمایهاى را به بازار مىبرند تا چیز بهتر و بیشتر به دست آورند.
گروه دوم کسانى هستند که ترس از آتش دوزخ و عذابهاى جانکاه آن، ایشان را وادار به اطاعت و عبادت پروردگار مىکند. گرچه عبادت این گروه
– همانگونه که خواهد آمد- نیز صحیح است؛ ولى در حد اعلى نیست، زیرا کار آنها شبیه غلامانى است که از ترس تازیانه مولا انجام وظیفه مىکنند.
اما گروه سوم کسانى هستند که سطح فکر و معرفت و اخلاصشان برتر از این است که عشق به نعمتهاى بهشتى و وحشت از عذابهاى دوزخى آنها را به عبادت پروردگار وادارد، بلکه محبت پروردگار و شکر نعمتهاى او و عشق به قرب حق آنها را به عبادت جذب مىکند. این برترین انگیزه عبادت است و این عبادت آزادگان است؛ آزادگان از عشق به جنت و ترس از نار.
شبیه این معنا به صورت دیگرى- طبق روایتى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار آورده از آن حضرت نقل شده مىفرماید:«مَا عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِنْ نَارِکَ وَلَا طَمَعاً فِی جَنَّتِکَ لَکِنْ وَجَدْتُکَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُک؛ (خداوندا!) من تو را از ترس دوزخت پرستش نکردم و نه به جهت طمع در بهشت تو؛ ولى تو را شایسته عبادت دیدم و پرستیدم».(1)
در حدیث دیگرى از آن حضرت این تقسیمهاى سهگانه به تعبیر دیگرى نقل شده و در آخر آن آمده است:«لَکِنِّی أَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّوَجَلَّ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْکِرَامِ وَهُوَ الْأَمْنُ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ؛ ولى من او را به جهت عشق به آن ذات پاک مىپرستم و این عبادت بزرگواران است که سبب آرامش و امنیت در روز جزاست، زیرا خداى متعال مىفرماید: آنها از وحشت آن روز در امانند».(2)
1) بحارالانوار، ج 67، ص 186.
2) همان، ص 197.
