این کلام حکمتآمیز و پرمحتوا یکى از خبرهاى غیبى است که امام علیه السلام از زمانهاى آینده بیان مىکند و هشدارى است به اصحاب و یاران و پیروانش.امام علیه السلام زمانى را پیشبینى مىکند که سه گروه پست و بىارزش، باارزش و سه کار نیک و گرانبها، زشت و بد شمرده مىشوند و سه گروه نالایق زمام حکومت را به دست مىگیرند.
نخست مىفرماید: «زمانى بر مردم فرا مىرسد که تنها حیلهگرانِ سخنچین، مقرب مىشوند و تنها فاجرانِ بدکار ظریف و لطیف شمرده مىشوند و افراد با انصاف، ضعیف و ناتوان محسوب خواهند شد»؛(یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا یُقَرَّبُ فِیهِ إِلَّا الْمَاحِلُ، وَلَا یُظَرَّفُ فِیهِ إِلَّا الْفَاجِرُ، وَلَا یُضَعَّفُ فِیهِ إِلَّا الْمُنْصِفُ).
اشاره به اینکه در آن زمان نظام ارزشى اسلام و احکام الهى و کتاب و سنت وارونه مىشود، افراد زشت سیرت و گنهکار و فاسد بر سر کار مىآیند و نیکان را از صحنه اجتماع به عقب مىرانند. در چنین شرایطى منکر معروف و معروف منکر مىگردد.
تعبیر به «ماحِل» از ماده «مَحْل» (بر وزن جهل) به معناى مکر و حیله و در اصل به معناى خشک و بىحاصل بودن زمین است. افراد حیلهگر و سخنچین و مکّار را به همین سبب ماحل گفتهاند.
«فاجِر» اشاره به افراد بىبند و بارى است که هرچه بر زبانشان آمد مىگویند
و از شوخىهاى رکیک و زشت ابا ندارند و آن را نوعى شوخطبعى و ظرافت و لطافت مىشمرند.
«مُنْصِف» کسى است که حق مردم را به خوبى ادا مىکند؛ ولى در محیط زشتکاران چنین کسى را آدمى ضعیف و ناتوان و بى دست و پا شمرده مىشود؛ ولى در نظر آنها افرادى که اموال و ثروت فراوانى از راه حرام و غصب حقوق مردم گردآورى مىکنند، آدمهاى زرنگ و لایقى هستند.
سپس مىافزاید: «(سه کار بسیار خوب، بد شمرده مىشود) در آن زمان کمک به نیازمندان خسارت و ضرر، و صله رحم (که حق مسلم خویشاوندان است) منّت، و عبادت (که وظیفه هر انسانى در پیشگاه خداست) وسیله برترىجویى بر مردم خواهد بود»؛ (یَعُدُّونَ الصَّدَقَةَ فِیهِ غُرْماً، وَصِلَةَ الرَّحِمِ مَنّاً، وَالْعِبَادَةَ اسْتِطَالَةً عَلَى النَّاسِ).
آرى در زمانى که ایمان و اخلاق از جامعه برچیده شود، مردم دلیلى نمىبینند که به نیازمندان کمک کنند و طبق محاسبههاى ظاهرى مىگویند: فلان مقدار به فلان نیازمند دادیم و به همان اندازه از سرمایه ما کم شد و این خسارت است و نیز هنگامى که به دیدار بستگان خود مىروند آن را دِین شرعى و اخلاقى و انسانى به شمار نمىآورند، بلکه گویى نعمت بزرگى به آنان دادهاند و بر آنان منت مىنهند و هنگامى که وظیفه عبادى خود را انجام مىدهند به جاى اینکه خضوع و تواضعشان بیشتر شود خود را از دیگران برتر و بلند مقامتر مىشمرند. کوتاه سخن اینکه از اعمال به ظاهر نیک خود نتیجههاى وارونه مىگیرند.
جمله امام علیه السلام «یَعُدُّونَ الصَّدَقَةَ فیهِ غُرْماً» شبیه چیزى است که در قرآن مجید آمده است که درباره عرب جاهلى مىفرماید: «وَمِنَ الْأعْرابِ مَنْ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ مَغْرَماً»؛ بعضى از عربهاى بادیه نشین (که از تعالیم اسلام دورند) آنچه را در راه خدا انفاق مىکند غرامت و خسران براى خود مىپندارد».(1)
و جمله«صِلَةُ الرَّحِمِ مِنّاً» شبیه چیزى است که در آیه 17 سوره «حجرات» آمده است: ««یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَّا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلَامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِنْ کُنتُمْ صَادِقِینَ»؛ آنها بر تو منت مىنهند که اسلام آوردند بگو اسلام آوردن خود را بر من منت ننهید خداوند بر شما منت مىنهد که شما را به سوى ایمان هدایت کرده است اگر (در ادعاى ایمان) صادق هستید».
روشن است ایمان آوردن به پیامبر الهى وظیفه، بلکه برنامه سعادت و تکامل و افتخار است. این چیزى نیست که سبب منت بر پیامبر گردد. همچنین صله رحم همانگونه که اشاره کردیم وظیفه دینى و انسانى است که هر کس موفق به آن شود باید خدا را شکر گوید و مفتخر باشد نه اینکه وسیله منّت گردد.
همچنین عبادت مکتب عالى تربیت انسان است و باید وسیله تواضع و خضوع انسان در پیشگاه خدا گردد نه اینکه وسیله برترى جویى بر مردم شود.
آنگاه امام علیه السلام در ادامه این سخن به سه عامل فساد در چنین جامعهاى اشاره مىکند که سرچشمه آن اعمال نادرست است، مىفرماید: «در آن زمان حکومت به مشورت زنان و فرمانروایى کودکان و تدبیر خواجهها خواهد بود»؛ (فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ السُّلْطَانُ بِمَشُورَةِ النِّسَاءِ، وَإِمَارَةِ الصِّبْیَانِ، وَتَدْبِیرِ الْخِصْیَانِ).
بى شک، زنان در اسلام در بسیارى از حقوق با مردان برابرند، بلکه گاهى از آنان پیشى مىگیرند؛ ولى با توجه به ساختمان عاطفى آنها اداره بعضى از امور از توان آنها خارج است. به همین دلیل در تمام دنیا حتى در زمان ما که شعار مساوات زن و مرد در غرب همه جا را پر کرده ابتکار تمام حکومتها و پستهاى مهم سیاسى و اقتصادى و جنگى- جز در موارد بسیار معدودى- در دست مردان است چرا که آنها آمادگى بیشترى براى این کار دارند. حال اگر حکومت با مشورت زنان باشد مشکلات غیر قابل انکارى به وجود خواهد آمد.
در بعضى از نسخهها و حتى نسخه مرحوم سیّد رضى در خصائص الائمه به
جاى نساء «إماء» آمده است که اشاره به کنیزانى است که در دربار خلفا بودند و مورد علاقه شدید آنها قرار داشتند. آنها نیز از این علاقه استفاده کرده و در مسائل حکومت دخالت مىکردند و حتى افرادى که مىخواستند در امور حکومت تأثیر بگذارند گاهى از طریق آنها در خلیفه یا پادشاه نفوذ مىکردند.
بعضى از روانشناسان امروز معتقدند زنان در مسائل جزیى دقیقتر از مرداناند؛ ولى در تصمیمهاى کلان مشکل دارند و به همین دلیل امر حکومت که نیاز به کلان نگرى دارد براى آنها مشکل است.
منظور از «امارة الصبیان» (حکومت کودکان) ممکن است مفهوم ظاهرى آن باشد که در طول تاریخ بارها کودکان کم سن و سالى به حکومت رسیدهاند و امر حکومت به دست مادر یا بستگان نزدیک آنها انجام مىگرفت و یا معناى کنایى آن مراد باشد؛ یعنى کسانى که افکار بچهگانه دارند و دورنگر نیستند و افکار عمیق ندارند.
نیز «تدبیر الخصیان» (تدبیر خواجهها) ممکن است همان معناى ظاهرى آن مراد باشد که در بعضى از دورانهاى تاریخى وجود داشته و خلفا یا پادشاهان حرمسراى گستردهاى داشتند و مردانى را بر آنها مىگماردند که خواجه باشند تا بتوانند بر آنها اعتماد کنند. آنان با کمک همسران پرنفوذ شاهان و خلفا منویات خود را در حکومت اجرا مىکردند و کسانى که در حاشیه بودند از نفوذشان استفاده مىکردند و به این ترتیب نظام جامعه در مسیرهاى غلط و در طریق منافع اشخاص خاصى قرار مىگرفت.
این احتمال نیز وجود دارد که منظور معناى کنایى آن باشد، زیرا خواجهها به علت از دست دادن مردانگى ظاهرى خود بسیارى از صفات مردان را نیز از دست مىدادند و تدبیر آنها تدبیر ضعیفى مىشد تا آنجا که بعضى گفتهاند: در میان خواجگان در طول تاریخ کمتر نابغهاى پیدا شده است.
1) توبه، آیه 98.
