به یقین نیت انسان رابطه نزدیکى با صفات درونى او دارد. کسى که نیت کار خیرى مىکند انسان وارسته، با سخاوت و ایثارگرى است، هرچند به مقصود خود نرسد و آنکس که نیت آزار و اذیت و کشتار مردمان دارد به یقین آدم شرورى است؛ ولى نه در شرع و نه در عرف عقلا کسى را بر نیتش کیفر نمىدهند مگر اینکه بر طبق آن کارى انجام داده باشد. نیز کسى را به دلیل نیتش مستحق پاداش نمىبینند.
در اینجا این سؤال پیش مىآید که اگر چنین است چرا در روایات اسلامى آمده است که نیت شر، کیفر ندارد اما نیت خیر، پاداش دارد؟ در حدیثى از امام صادق علیه السلام مىخوانیم:«إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِیرَ لَیَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی حَتَّى أَفْعَلَ کَذَا وَکَذَا مِنَ الْبِرِّ وَوُجُوهِ الْخَیْرِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ ذَلِکَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِیَّةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا یَکْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ؛بنده مؤمن تنگدست مىگوید خداوندا به من روزى فراوان ده تا چنین و چنان از کارهاى نیک و برنامههاى خوب انجام دهم. هنگامى که خدا بداند او در این نیتش صادق
است اجر و پاداشى را که اگر عمل مىکرد به او مىداد، به سبب نیتش مىدهد. خداوند بخشنده و کریم است».(1)
در روایت دیگرى نیز در همان باب آمده است که هرگاه افراد با ایمان نیت خیرى کنند و موفق بر انجام آن نشوند یک حسنه براى آنها نوشته مىشود و اگر عمل کنند ده حسنه؛ ولى هنگامى که نیت معصیتى کنند تا عمل نکردهاند چیزى براى آنها نوشته نمىشود.(2)
پاسخ این سؤال روشن است و آن اینکه ثواب بر دوگونه است ثواب استحقاقى و ثواب تفضلى؛ پاداشى که بر عمل داده مىشود از باب استحقاق است (هرچند استحقاق نیز خود نوعى تفضل الهى است) و پاداشى که به نیت داده مىشود پاداش تفضلى است.
1) کافى، ج 2، ص 85، ح 3.
2) همان، ص 498، ح 2.
