امام علیه السلام در این کلام پربار حکمتآمیز به نکتهاى اشاره مىکند که سبب عزت و سربلندى هر انسانى است، مىفرماید: «از دست رفتن حاجت بهتر از آن است که آن را از نااهل طلب کنى»؛(فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَى غَیْرِ أَهْلِهَا).
بىشک انسانها در زندگى فردى و اجتماعى به یکدیگر نیازمند اند و اصولًا فلسفه زندگى اجتماعى و مدنىّ بالتبع بودن انسان همین تعاون و برطرف ساختن حاجت و نیازهاى یکدیگر است، زیرا هر کس قدرت محدودى دارد که با آن نمىتواند همه نیازهاى خود را برطرف سازد ولى با کمک دیگران مىتواند بر مشکلات غلبه کند.
کسانى که انسان دست حاجت به سوى آنها دراز مىکند دو گروه اند: گروه اهل و نااهلان؛ اهل کسى است که داراى سخاوت و انساندوستى و مهر و محبت و علو طبع باشد. نااهلان آنها که بخیل اند و تنگنظر و منتگذار.
بدیهى است هرگاه انسان دست طلب به سوى نااهل دراز کند از یک سو خود را حقیر کرده و از سوى دیگر، احتمال امتناع با توجه به بخل و تنگنظرى طرف کاملًا وجود دارد و از سوى سوم، اگر اقدام به رفع نیاز و حاجت کند ممکن است ماهها یا سالها دست از منتگذارى بر ندارد، پس چه بهتر که قناعت ورزد و علو همت و شخصیت خود را حفظ نماید و از دست رفتن حاجتى را تحمل کند
و دست نیاز به سوى اینگونه افراد دراز نکند.
در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مىخوانیم که امیر مؤمنان در محضرش عرضه داشت: خداوندا مرا به احدى از خلقت نیازمند نکن. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: اى على! این سخن را مگو، زیرا هر انسانى نیازمند به دیگران است. امیر مؤمنان عرض کرد: اى رسول خدا! چگونه بگویم فرمود بگو:«قُلْ اللَّهُمَّ لَا تُحْوِجْنِی إِلَى شِرَارِ خَلْقِکَ؛خدایا مرا به انسانهاى شرور نیازمند مکن». على علیه السلام عرض کرد:«یَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَنْ شِرَارُ خَلْقِهِ؛شرار خلق کیانند؟» فرمود:«الَّذِینَ إِذَا أَعْطَوْا مَنُّوا وَإِذَا مَنُّوا عَابُوا؛کسانى که اگر چیزى ببخشند منت مىگذارند و هنگامى که منت مىگذارند بر انسان عیب مىگیرند».(1)
آرى شرار خلق و به تعبیر امیر مؤمنان، نااهلان ممکن است نیاز مادى انسان را برطرف سازند ولى صدمات روحانى و معنوى به وى وارد کنند که تحمل آن بسیار سخت و سنگین است. گاه به منت گذاردن اکتفا نمىکنند بلکه عیبها بر انسان مىگیرند که فلان کس ضعیف و ناتوان و بىعرضه و حقیر است، ازاینرو به ما نیازمند شده است.
در روایات اسلامى حاجت خواستن از تازه به دوران رسیدهها نهى شده است که قطعاً با منت و ذلت همراه است؛ در حدیثى از امام صادق علیه السلام مىخوانیم که به یکى از یارانش فرمود:«تُدْخِلُ یَدَکَ فِی فَمِ التِّنِّینِ إِلَى الْمِرْفَقِ خَیْرٌ لَکَ مِنْ طَلَبِ الْحَوَائِجِ إِلَى مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَکَانَ؛دست خود را تا مرفق در دهان اژدها کنى براى تو بهتر از آن است که حاجت از کسى بطلبى که چیزى نداشته و سپس به نوایى رسیده است».(2)
اینگونه اشخاص اگر چیزى به انسان بدهند سرمایه گرانبهاترى را از بین
مىبرند، آبى مىدهند و آبرویى مىبرند. سعدى شیرازى در کتاب گلستان خود بعد از ذکر داستانى مىگوید: حکیمان گفتهاند: آب حیات اگر فروشند فى المثل به آبروى، دانا نخرد که مردن به علت به از زندگى به ذلت.
هرچه از دونان به منت خواستى
در تن افزودى و از جان کاستى!
1) مستدرک الوسائل، ج 5، ص 263، ح 2.
2) بحارالانوار، ج 75، ص 248.
