آنچه امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه بیان فرموده کنایه زیبایى است درباره کسانى که سنجیده یا نسنجیده سخن مى گویند مى فرماید: «زبان عاقل پشت قلب او قرار دارد در حالى که قلب احمق پشت زبان اوست»؛(لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ، وَقَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ).
اشاره به اینکه انسان عاقل نخست اندیشه مى کند سپس سخن مى گوید در حالى که احمق نخست سخن مى گوید و بعد در اندیشه فرو مى رود به همین دلیل سخنان عاقل حساب شده، موزون، مفید و سنجیده است؛ ولى سخنان احمق ناموزون و گاه خطرناک و بر زیان خود او.
همین عبارت با شرح جالبى در خطبه 176 آمده است و در حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مىخوانیم:«إنَّ لِسانُ الْمُؤمِنِ وَراءَ قَلْبِهِ فَإذا أرادَ أنْ یَتَکَلَّمَ بِشَىْءٍ تَدَبِّرُهُ بِقَلْبِهِ ثُمَّ أمْضاهُ بِلِسانِهِ وَ إنَّ لِسانُ الْمُنافِقِ أمامَ قَلْبِهِ فَإذا هَمَّ بِشَىْءٍ أمْضاهُ بِلِسانِهِ وَلَمْ یَتَدَبَّرَه بِقَلْبِهِ؛زبان انسان با ایمان پشت قلب (و فکر) او است، لذا هنگامى که مىخواهد سخنى بگوید نخست در آن تدبّر مىکند سپس بر زبانش جارى مىسازد، ولى زبان منافق جلو قلب او است، لذا هنگامى که تصمیم به چیزى مىگیرد بدون هیچگونه تدبّر بر زبانش جارى مىسازد».(1)
از آنجا که على علیه السلام باب علم پیامبر صلى الله علیه و آله است این سخن را از او آموخته است.
امام حسن عسکرى علیه السلام این سخن را با عبارت لطیف دیگرى بیان فرموده: «قَلْبُ الْأحْمَقِ فی فَمِهِ وَفَمِ الْحَکیمِ فی قَلْبِهِ؛ قلب (و فکر) احمق در دهان او و دهان شخص حکیم در قلب اوست!».(2)
مرحوم سیّد رضى پس از ذکر این کلام حکمتآمیز مىگوید: «این سخن از مطالب شگفتانگیز و پرارزش است و منظور این است که عاقل زبانش را به کار نمىگیرد مگر بعد از مشورت با عقل خویش و فکر و دقت؛ ولى احمق سخنانى که از زبانش مىپرد و حرفهایى که بدون دقت مىگوید بر مراجعه به فکر و اندیشه و دقت رأیش پیشى مىگیرد، بنابراین گویا زبان عاقل پشت قلب او قرار گرفته و قلب احمق پشت زبان اوست»؛ (قالَ الرَّضىُ وَهذا مِنَ الْمَعانِى الْعَجیبَةِ الشَّریفَةِ، وَالْمُرادُ بِهِ أنَّ الْعاقِلَ لا یَطْلُقُ لِسانَهُ، إلّا بَعْدَ مُشاوَرَةِ الرَّوِیَّةِ وَمُؤامِرَةِ الْفِکْرَةِ. وَالْأحْمَقُ تَسْبِقُ حَذَفاتِ لِسانِهِ وَفَلَتاتِ کَلامِهِ مُراجَعَةَ فِکْرِهِ وَمُماخَضَةَ رَأیِهِ فَکانَ لِسانُ الْعاقِلِ تابِعٌ لِقَلْبِهِ، وَکأنَ قَلْبُ الْأحْمَقِ تابِعٌ لِلِسانِهِ)
1) المحجة البیضاء، ج 5، ص 195.
2) میزان الحکمه، ح 18176.
