و من کلام له علیه السّلام
قاله لعبد اللّه بن العبّاس؛ و قد جاءه برسالة من عثمان، و هو محصور یسأله فیها الخروج إلى ماله بینبع، لیقلّ هتف(1) النّاس باسمه خلافة بعد أن کان سأله مثل ذلک من قبل، فقال علیه السّلام:
از سخنان امام علیه السّلام است
که به ابن عباس هنگامى که عثمان در محاصره بود و از ناحیه او نامهاى براى امام آورد که در آن پیشنهاد شده بود که امام از مدینه خارج شود و به ملک خود در ینبع برود تا مردم شعار خلافت به نام او ندهند و این بار دوم بود که عثمان از آن حضرت چنین درخواستى مىکرد امام در پاسخ، این سخن را ایراد فرمود:(2)
خطبه در یک نگاه
محتواى این خطبه روشن است؛ در سال 35 هجرى هنگامى که مردم عثمان را در خانهاش محاصره کرده بودند و تقاضاى عزل او را از خلافت داشتند، جمعیّت شعار مىدادند که خلافت حق على بن ابى طالب است. عثمان براى اینکه جلوى این شعار را بگیرد مصلحت در این دانست که على علیه السّلام از چشم مردم مدینه دور شود، لذا چنین پیشنهادى به آن حضرت کرد. و این در حالى بود که قبلا همین پیشنهاد را کرده بود و امام به آن عمل کرد. سپس نامه دیگرى نوشت که امام به مدینه برگردد و از او دفاع کند. امام برگشت باز عثمان پیشنهاد رفتن به ینبع را به آن حضرت داد که امام در این کلام مىفرماید: عثمان مىخواهد من همچون شتر آبکش باشم، هر زمان مصلحتش در آمدن من باشد بیایم و هر زمان در رفتن من باشد بروم.
یا ابن عبّاس، ما یرید عثمان إلّا أن یجعلنی جملا ناضحا بالغرب: أقبل و أدبر! بعث إلیّ أن أخرج، ثمّ بعث إلیّ أن أقدم، ثمّ هو الآن یبعث إلیّ أن أخرج! و اللّه لقد دفعت عنه حتّى خشیت أن أکون آثما.
ترجمه
اى ابن عباس، عثمان (با این پیامهاى ضد و نقیض و دور از منطق) مقصودى جز این ندارد که مرا همچون شتر آبکش قرار دهد؛ گاهى بگوید بیا و گاهى بگوید بازگرد، یکبار عثمان کسى را نزد من فرستاد که از مدینه خارج شوم باز شخصى را نزد من فرستاد که برگردم و هماکنون فرستاده است که بیرون روم به خدا سوگند من آنقدر از عثمان دفاع کردم که ترسیدم گنهکار باشم!
شرح و تفسیر
یکى دیگر از اشتباهات عثمان
داستان شورش تودههاى مردم برضدّ عثمان، یکى از داستانهاى اسفانگیز صدر اسلام است. این شورش برخلاف آنچه متعصّبان مىپندارند، امرى کاملا طبیعى بود، زیرا عثمان از یک سو بنى امیّه و خویشاوندان خود را که افراد صالحى نبودند بر پستهاى حساس کشور اسلام گماشت و از سوى دیگر بیت المال مسلمانان را همانند اموال شخصى خود به اطرافیانش به هر تعداد مىخواست مىبخشید درحالى که تودههاى مردم در محرومیت به سر مىبردند.
سر و صداى این دو کار ناشایست همهجا پیچید و سبب شورشى شدید بر ضدّ عثمان شد، گرچه پرچمدار این شورش گروهى از مصریان و مردم کوفه
بودند؛ ولى مردم مدینه نیز با آنها همصدا شده و مهاجران و انصار در برابر آن سکوت کردند و هیچکس جز على علیه السّلام به دفاع از عثمان برنخاست، زیرا آن حضرت گرچه از معترضان شدید بر اعمال عثمان بود؛ ولى کشتن او را به مصلحت جامعه اسلامى نمىدانست.
به هرحال، در این ماجرا عثمان چند نامه یا چند پیام ضد و نقیض براى امام فرستاد؛ نخست از او خواست که از مدینه به سوى سرزمین «ینبع» خارج شود. بار دیگر نامه نوشت که حضرت باز گردد، دفعه سوم نامه نوشت که مجددا از مدینه خارج شود.
دلیل این دستورهاى ضد و نقیض این بود که در آغاز گمان مىکرد ماندن على علیه السّلام در مدینه سبب تشویق مردم به عزل او و بیعت با آن حضرت به عنوان خلافت خواهد شد. سپس هنگامى که حضرت از مدینه بیرون رفت، عثمان احساس کرد کسى جز على علیه السّلام نمىتواند از او دفاع کند و سبب نجات او از دست شورشیان شود، لذا از آن حضرت تقاضاى بازگشت به مدینه را کرد. باز هنگامى که خبرهایى به او رسید که مردم شعار بیعت با امام را سر دادهاند، وحشت بر او مستولى شد و بار دیگر تقاضاى خروج آن حضرت را از مدینه کرد و از آنجا که آورنده نامه اخیر، ابن عباس بود امام او را مخاطب ساخته و چنین فرمود: «اى ابن عباس عثمان (با این پیامهاى ضدّ و نقیض) مقصودى جز این ندارد که مرا همچون شتر آبکش قرار دهد؛ گاهى بگوید بیا و گاهى بگوید باز گرد»؛ (یا ابن عبّاس، ما یرید عثمان إلّا أن یجعلنی جملا ناضحا(3) بالغرب(4): أقبل و أدبر!).
سپس افزود: «یکبار عثمان کسى را نزد من فرستاد که از مدینه خارج شوم باز شخصى را نزد من فرستاد که برگردم و هم اکنون فرستاده است که بیرون روم»؛
(بعث إلیّ أن أخرج، ثمّ بعث إلیّ أن أقدم، ثمّ هم الآن یبعث إلیّ أن أخرج!).
این امر نشان مىدهد که فشار مردم به قدرى شدید بود که عثمان کاملا دستپاچه شده بود و هر ساعت تصمیم تازهاى مىگرفت. غافل از اینکه کار از کار گذشته و دوران حکومتش پایان یافته و مردم هیچ عذرى را از او نمىپذیرند و در این میان با شخصیتى همچون على علیه السّلام که مقام و الانش در پیشگاه خالق و خلق بر کسى پوشیده نیست معامله یک مأمور حلقه به گوش و بىاختیار مىکرد.
جالب اینکه عثمان درباره کس دیگرى چنین دستورهاى ضدّ و نقیضى را صادر نکرد، زیرا دیگران چنان نقشى را در جامعه اسلامى نداشتند که حضور و غیابشان تأثیرگذار باشد.
سرانجام امام علیه السّلام در پایان این سخن به نکته مهمى اشاره مىکند و آن اینکه نهایت کوشش را براى دفاع از عثمان به خرج داده است. کارى که هیچ کس جز آن حضرت انجام نداد و نمىتوانست انجام دهد، مىفرماید: «به خدا سوگند من آن قدر از عثمان دفاع کردم که ترسیدم گنهکار باشم»؛ (و اللّه لقد دفعت عنه حتّى خشیت أن أکون آثما).
این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که دفاع بیش از حد از کسى که مرتکب آن کارهاى خلاف شده نوعى حمایت از ظلم و خطاست و این کار جایز نیست.
این بهترین تفسیرى است که براى عبارت فوق مىتوان گفت، هر چند ابن ابى الحدید و ابن میثم در شرح نهج البلاغه خود دو احتمال دیگر نیز ذکر کردهاند:
نخست اینکه امام مىگوید: به اندازهاى از عثمان دفاع کردم که بر جان خود بیمناکم، زیرا ایستادن در مقابل این همه جمعیّت که بر ضد او قیام کردهاند این گمان را به وجود مىآورد که آنان به من حمله کنند و آسیبى به من برسانند و این خود گناهى است.
دیگر اینکه مىترسم زیادهروى در دفاع از وى باعث ایجاد اختلاف و کشمکش شود و من ناچار از شدت عمل گردم و کسانى از دست من آزرده شوند و این خود نیز گناه است؛ ولى روشن است که هیچ یک از این دو احتمال متناسب با تعبیر بالا نیست.
در کتاب العقد الفرید آمده است که ابن عباس مىگوید: عثمان به سراغ من فرستاد و گفت: مشکل پسر عمویت را با من حل کن (منظورش امام امیر المؤمنین بود) من به او گفتم: پسر عموى من کسى نیست که بتوانم براى او تعیین تکلیف کنم او خودش درباره خود تصمیم مىگیرد حالا بگو چه دوست دارى من به او بگویم؟ عثمان گفت: به او بگو از مدینه بیرون رود و در «ینبع» در کنار ملک خودش باشد: نه او سبب اندوه من شود و نه من سبب اندوه او. ابن عباس مىگوید: من خدمت على علیه السّلام رسیدم و پیام عثمان را عرض کردم فرمود: عثمان مىخواهد من شتر آبکش او باشم (گاه مىگوید از مدینه بیرون رو و گاه مىگوید باز گرد) سپس این شعر را انشاد کرد:
فکیف به أنّی أداوی جراحه
فیدوى فلا ملّ الدّواء و لا الدّاء
او را چه مىشود من مىخواهم بر زخمهاى او دوا بگذارم تا درمان شود ولى نه دواء فایدهاى دارد و نه درد او.
على علیه السّلام به دنبال این ماجرا (براى پرهیز از هر گونه اتهام) به روستاى ینبع رفت؛ ولى هنگامى که کار بر عثمان مشکل شد عثمان نامه به حضرت نوشت و تقاضا کرد که به مدینه باز گردد.(5)
این سخن تأییدى است بر آنچه سیّد رضى در کلام بالا آورده است که عثمان بر اثر دستپاچگى در برابر شورش عظیم مردم دستورات ضدّ و نقیضى درباره آن حضرت صادر کرد.
1) «هتف» به معناى صدا زدن و فریاد کشیدن است و منظور در اینجا این است که مردم شعار به عنوان خلافت على علیه السّلام مىدادند بعضى نیز گفتهاند: «هتف» به معناى صدایى است که شنیده مىشود و گویندهاش مشخص نیست.
2) سند خطبه:در کتاب مصادر نهج البلاغه آمده است که ابن عبد ربّه در عقد الفرید قسمتى از سخن را آورده و پس از آن نوشته است که على علیه السّلام به دنبال این پیغام عثمان از مدینه خارج شد و به ینبع رفت (ینبع محلى است در نزدیکى مدینه در کنار دریاى احمر که در آن زمان بخشى از آن تعلق به حضرت داشت و آن را وقف نموده بود) ولى پس از مدت کوتاهى عثمان نامه دیگرى به آن حضرت نوشت و مجددا تقاضا کرد به مدینه باز گردد (و از وى دفاع کند) نویسنده کتاب مصادر نهج البلاغه سپس مىافزاید: همین مطلب را مبرّد در کتاب کامل و ابن قنیبه در کتاب الامامة و السیاسة آوردهاند. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 189).
3) «ناضح» به معناى شتر آبکش است و در اصل از ریشه «نضح» بر وزن «نظم» گرفته شده که به معناى آب پاشى کردن است.
4) «غرب» به معناى دلو بزرگ است.
5) شرح نهج البلاغه مرحوم شوشترى، ج 9، ص 254 (با کمى تلخیص).
