و من دعاء له علیه السّلام
یلتجأ إلى اللّه أن یغنیه
از دعاهاى امام علیه السّلام است
در آن از خدا تقاضا مىکند که از همگان بىنیازش کند.(1)
خطبه (دعا) در یک نگاه
همانگونه که از عنوان بالا روشن شد هدف اصلى امام علیه السّلام در این دعا درخواست غنا و بىنیازى از غیر اوست، چرا که نیاز به دیگران گاه سبب مدح و ستایش آنها مىشود در حالى که شایسته چنان مدحى نیستند و گاه سبب نکوهش منع کنندگان مىگردد در حالى که شاید مستحق چنان نکوهشى نباشند
و از آن بدتر اینکه انسان دست نیاز به سوى شرار خلق دراز کند و در واقع این دعا به عنوان تعلیم به همه مردم مخصوصا پیروانش ذکر شده، زیرا مقام امام علیه السّلام از آن بالاتر است که به سراغ بدان برود یا مدح و ثنایى از آنان بکند.
اللّهمّ صن وجهی بالیّسار، و لا تبذل جاهی بالإقتار، فأسترزق طالبی رزقک، و أستعطف شرار خلقک، و أبتلى بحمد من أعطانی، و أفتتن بذمّ من منعنی، و أنت من وراء ذلک کلّه ولیّ الإعطاء و المنع؛ «إنّک على کلّ شیء قدیر».
ترجمه
خداوندا آبرویم را با بىنیازى و غنا محفوظ دار و شخصیتم را بر اثر فقر ضایع مکن! مبادا از کسانى درخواست روزى کنم که آنها خود، از تو روزى مىطلبند و از افراد بدکردار و پست، خواستار عطوفت و بخشش گردم و سرانجام به ستودن آنکس که به من چیزى عطا کرده، مبتلا شوم (هرچند شایسته ستایش نباشد) و به نکوهش کردن آنکس که مرا محروم داشته گرفتار گردم، هرچند درخور نکوهش نباشد، این در حالى است که تو در ماوراى همه اینها سرپرست و صاحب اختیار بخشش و منع هستى و تو بر هرچیز توانایى.
شرح و تفسیر
از خلق شرور بىنیازم کن!
امام علیه السّلام در این دعاى کوتاه، ضمن هشت جمله مطالب پرمعنایى ذکر مىکند که هم دعاست و هم درس اخلاق. نخست در ضمن دو جمله اصل دعا را بیان کرده عرضه مىدارد: «خداوند آبرویم را با بىنیازى محفوظ دار و شخصیتم را بر
اثر فقر ضایع مکن!»؛ (اللّهمّ صن(2) وجهی(3) بالیّسار(4)، و لا تبذل جاهی(5) بالإقتار(6)).
منظور از «یسار» (بىنیازى) غنا و توانگرى به آن معنا که در عرف است نیست، بلکه منظور بىنیازى از دیگران و داشتن زندگى توأم با عفاف و کفاف است وگرنه غناى به آن معنا، گاه سبب بىآبرویى هم مىشود.
جمله «و لا تبذل جاهی بالإقتار» با توجّه به اینکه «و لا تبذل» از ریشه «بذل» است و «بذل» دو معنا دارد: یکى بخشیدن و از دست دادن و دیگرى کهنه کردن و ضایع ساختن، دو تفسیر متفاوت دارد: نخست اینکه «خداوندا شخصیت مرا با فقر از من مگیر» و دیگر اینکه «شخصیت مرا با فقر به ابتذال مکشان».
سپس بعد از آن در چهار جمله به آثار فقر و نیازمندى به دیگران پرداخته، مىفرماید: «در نتیجه از کسانى درخواست روزى کنم که آنها خود، از تو روزى مىطلبند و از افراد بدکردار و پست، خواستار عطوفت و بخشش گردم و سرانجام به ستودن آنکس که به من چیزى عطا کرده، مبتلا شوم (هر چند شایسته ستایش نباشد) و به نکوهش کردن آنکس که مرا محروم داشته گرفتار گردم، هرچند درخور نکوهش نباشد»؛ (فأسترزق طالبی رزقک، و أستعطف شرار خلقک، و أبتلى بحمد من أعطانی، و أفتتن بذمّ من منعنی).
در پایان مىفرماید: «این در حالى است که تو در ماوراى همه اینها سرپرست و صاحب اختیار بخشش و منع هستى و تو بر هرچیز توانایى»؛ (و أنت من وراء ذلک کلّه ولیّ الإعطاء و المنع؛ «إنّک على کلّ شئ قدیر»).
امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه به چهار اثر سوء فقر و نیازمندى که در دو مرحله
انجام مىشود، اشاره فرموده: نخست مىفرماید: حدّاقل چیزى که بر آن مترتّب مىشود این است که دست نیاز به سوى نیازمندان درگاه تو دراز کنم و از آن بدتر اینکه حلّ مشکل در دست بدان و افراد پست قرار بگیرد که راستى زندگى کردن در چنان شرایطى براى افراد با ایمان و با شخصیت بسیار سخت و دردناک است.
در مرحله دوم؛ یعنى پس از درخواست اگر طرف مقابل، اجابت کند انسان ناگزیر از مدح و ستایش اوست و اى بسا انسانى باشد که هرگز شایسته مرگ نیست و اگر از کمک کردن به دلایل خاصّى دریغ دارد زبان به نکوهش او بگشایم در حالى که اى بسا درخور نکوهش و مذمّت نباشد و خودش مشکلات اهمّى دارد که باید به آنها برسد؛ ولى از آنجایى که «صاحب الحاجة لا یرى إلّا حاجته؛ حاجتمند جز حاجت خود را نمىبیند»(7) همین که دست ردّ بر سینه من زد من او را متّهم به بخل و خسیس بودن مىکنم در حالى که چه بهتر آب را از سرچشمه بگیرم و رو به درگاه تو آورم که تو ولىّ اعطا و منعى و بر هرچیز قادرى!
بدیهى است روح بلند و بزرگ امام علیه السّلام هرگز چنین امورى را نمىپذیرد، هر چند گرفتار نیازمندى باشد. امام مىخواهد آثار طبیعى فقر را که در بسیارى از مردم آشکار است بیان فرماید تا بکوشند و با فقر مبارزه کنند و هرگز دست نیاز به سوى کسى دراز نکنند.
نکته
آثار زیانبار فقر
گرچه در روایات متعددى از فقر ستایش شده، مانند حدیث معروف پیامبر
اکرم صلّى اللّه علیه و اله: «الفقر فخری و به أفتخر» و روایت امام صادق علیه السّلام: خداوند به حضرت موسى علیه السّلام فرمود: «إذا رأیت الفقر مقبلا فقل مرحبا بشعار الصّالحین و اذا رأیت الغنىّ مقبلا فقل: ذنب عجّلت عقوبته؛ هنگامى که دیدید فقر روى آورده بگو اى شعار صالحین خوش آمدى و هنگامى که ببینى غنا روى آورده بگو لابد گناهى از من سر زده که مجازاتش به سرعت فرارسیده»(8) و روایات دیگرى مانند آن.
ولى روشن است که فقر به معناى تهیدستى مخصوصا در آنجا که بر اثر تنبلى و کوتاهى و ضعف مدیریت حاصل شود نه مایه افتخار است و نه شعار صالحان، بلکه سبب ذلّت و خوارى و آلودگى به انواع گناهان است.
مایه افتخار، فقر الى اللّه است، چرا که عالم همه نیازمندند و خداوند بىنیاز: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»(9) و این شبیه همان چیزى است که در حدیث امیر مؤمنان علیه السّلام آمده است که عرضه مىداشت: «کفى بی عزّا أن أکون لک عبدا و کفى بی فخرا أن تکون لی ربّا».(10)
یا اینکه منظور از فقر، زندگى ساده و خالى از تشریفات و تکلّفات است در برابر ثروتى که موجب مستى و غرور و تشریفات و تجمّلات مىشود.
تعبیر به «شعار الصّالحین» از فقر و تعبیر به «مجازات زودرس» از غنا، گواه روشنى براین معناست، زیرا شعار صالحان به یقین چیزى است که موجب صلاح و فلاح باشد؛ مانند زهد و ساده زیستى و عقوبت گناه، مربوط به چیزى است که گناه آلوده باشد.
این احتمال نیز وجود دارد که قسمتى از این روایات که در آن مدح فقر آمده، اشاره به فقر تحمیلى باشد که بر اثر انجام وظیفه دامنگیر انسان مىشود؛ مثلا در آغاز اسلام گروه عظیمى از مسلمانان مجبور به مهاجرت از مکّه به مدینه شدند و
هرگز نتوانستند امکانات خویش را در مکّه، به مدینه منتقل کنند و طبعا در آنجا گرفتار فقر شدیدى شدند و یا مسلمانانى که در شعب ابى طالب در محاصره اقتصادى دشمن قرار گرفتند واقعا فقیر شدند فقرى که بر اثر ایمان به خدا و اطاعت فرمان او از سوى دشمن به آنها تحمیل شد و پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و اله به آنها دلدارى مىداد که این فقر مایه افتخار است و شعار صالحان.
همچنین در دورانهاى بعد، جمع زیادى از خاصّان اهل بیت علیهم السّلام به مضمون مثل معروف «البلاء للولاء» گرفتار چنین فقر تحمیلى مىشدند و این امر تا عصر و زمان ما ادامه دارد. چنین فقرى نه تنها عیب نیست، بلکه افتخار است؛ عیب آن است که انسان براى دنیا دست از انجام وظیفه بر دارد و تسلیم دشمن شود.
حدیث شریف «من أحبّنا أهل البیت فلیعدّ للفقر جلبابا؛ هر کس ما اهل بیت را دوست بدارد باید چادر فقر را آماده کند»(11) نیز اشاره به این مطلب دارد.
بنابراین فقر بىدلیل که ناشى از تنبلى و فرار از کار یا سوء مدیریت حاصل شود هرگز مطلوب انسان نیست.
کلام امام علیه السّلام در دعاى مورد بحث، به خوبى نشان مىدهد که یک سلسله رذائل اخلاقى از فقر به معناى تهیدستى نشأت مىگیرد، تواضع در برابر اشرار و ستایش کسانى که شایسته ستایش و نکوهش کسانى که در خور نکوهش نیستند از جمله رذائل اخلاقى است که از فقر به معناى تهیدستى نشأت مىگیرد.
جمله «لا تبذل جاهی بالإقتار» دلیل بر این است که فقر فردى، آبروى انسان و فقر اجتماعى آبروى جامعه را مىبرد و این هرگز با عزّت ناشى از ایمان سازگار نیست: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ»(12)
در حدیثى از امیر مؤمنان مىخوانیم که فقر سرچشمه عیوب بزرگى است،
فرمود: «یا بنىّ الفقیر حقیر لا یسمع کلامه و لا یعرف مقامه لو کان الفقیر صادقا یسمّونه کاذبا و لو کان زاهدا یسمّونه جاهلا؛ فرزندم فقیر حقیر است کسى گوش به سخنش فرانمىدهد و براى مقامش ارزشى قائل نیستند؛ اگر فقیر صادق باشد او را دروغگو مىنامند و اگر زهد پیشه کند جاهلش مىنامند».
سپس افزود: «یا بنىّ من ابتلى بالفقر ابتلى بأربع خصال بالضّعف فی یقینه و النّقصان فی عقله و الرّقّة فی دینه و قلّة الحیاء فی وجهه فنعوذ باللّه من الفقر؛ فرزندم کسى که به فقر مبتلا شود به چهار خصلت و عیب بزرگ مبتلا مىگردد ضعف در یقین، نقصان در عقل، کمبود در دین و کمى حیا، بنابراین به خدا پناه مىبریم از فقر».(13)
امروز با چشم خود مىبینیم که فقر سرچشمه مفاسد بىشمارى؛ مانند ابتلا به مواد مخدّر، فحشا، خیانت، سرقت، خدمت به اجانب و مانند آن مىشود به همین دلیل در حدیثى از امام صادق علیه السّلام آمده است: «غنىّ یحجزک عن الظّلم خیر من فقر یحملک على الإثم؛ غنایى که تو را از ظلم باز دارد بهتر از فقرى است که تو را به گناه وا دارد».(14)
به همین دلیل در حدیثى از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و اله فقر مایه رو سیاهى در دو جهان: «الفقر سواد الوجه فی الدّارین»(15) و در حدیث دیگرى از همان حضرت فقر در سر حدّ کفر: «کاد الفقر أن یکون کفرا»(16) شمرده شده است.
بدیهى است اگر فقر جامعهاى را فراگیرد عیوب و نقایصى که به آن اشاره شده به صورت خطرناکترى آشکار مىشود و امروز مىبینیم بعضى از جوامع فقیر مسلمانان، چنان در چنگال بیگانگان و دشمنان اسلام گرفتار شدهاند که
انسان شدیدا بر آنها تأسّف مىخورد.
این بحث را با سخنى از امام سجاد علیه السّلام در یکى از دعاهاى پر معنایش پایان مىدهیم؛ عرضه مىدارد: «أللّهمّ إنّی أسئلک خیر المعیشة معیشة أقوى بها على طاعتک و أبلغ بها جمیع حاجاتى و أتوسّل بها إلیک فی الحیاة الدّنیا و فی الآخرة من غیر أن تترفنی فیها فأطغى أو تقترها علیّ فأشقى؛ خداوندا من از تو معیشت و زندگى خوبى تقاضا مىکنم معیشتى که با آن قدرت بر اطاعتت داشته باشم و به تمام نیازهایم برسم، به وسیله آن در دنیا و آخرت به تو نزدیک شوم، بىآنکه ثروت غرورآفرین و مست کنندهاى به من دهى که سر به طغیان بر دارم یا چنان بر من تنگ گیرى که بدبخت شوم».(17)
1) سند خطبه (دعا):از کسانى که این دعا را از امیر مؤمنان با اضافاتى نقل کرده، راوندى در کتاب الدّعوات است که بعد از جمله «إنّک على کلّ شئ قدیر» اضافه مىکند: «اللّهمّ اجعل أوّل کریمة تنتزعها من کرائمی و أوّل ودیعة ترتجعها من ودائع نعمک» و این اضافه نشان مىدهد که راوندى دعا را از منبع دیگرى غیر از نهج البلاغه اخذ کرده است. نویسنده کتاب الطراز (سیّد یمانى) نیز این دعا را با تفاوتى آورده که آن هم نشانى مىدهد از منبع دیگرى اخذ کرده است. امام سجّاد علیه السّلام نیز این دعا را در دعاى مکارم الاخلاق با مختصر تفاوتى تضمین فرموده است و نشان مىدهد که این دعا در میان اهل بیت معروف بوده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 160).
2) «صن» از ریشه «صیانت» به معناى محفوظ نگه داشتن است.
3) «وجه» در اینجا به معناى آبروست، هرچند اصل معناى آن صورت است.
4) «یسار» از ریشه «یسر» به معناى سهولت و آسانى و بىنیازى است و در جمله بالا معناى اخیر اراده شده است.
5) «جاه» به معناى قدر و مقام و شرف است.
6) «اقتار» از ریشه «قتور» بر وزن «فتور» به معناى سخت گرفتن در خرج کردن است.
7) این عبارت در روایات دیده نشده بلکه به صورت ضرب المثل معروفى است که با تعبیرات مختلف گفته مىشود، مانند «صاحب الحاجة لا یروم إلّا قضائها» یا «صاحب الحاجة أرعن لا یرید إلّا قضائها» یا «صاحب الحاجة أعمى و لو کان بصیرا». (کشف الخفاء، تألیف عجلونى، ج 2، ص 18).
8) کافى، ج 2، ص 263، ح 12 از باب فضل فقراء مسلمین.
9) فاطر، آیه 15.
10) خصال، ج 2، ص 420، ح 14.
11) بحار الانوار، ج 46، ص 36.
12) منافقون، آیه 8.
13) بحار الانوار، ج 69، ص 47، ح 58، از باب فضل الفقر و الفقراء.
14) وسائل الشیعه، ج 12، ص 17، ح 7.
15) بحار الانوار، ج 69، ص 30.
16) همان مدرک.
17) بحار الانوار، 87، ص 12، ح 2.
