و من کلام له علیه السّلام
فی ذکر السّائرین إلى البصرة لحربه علیه السّلام
از سخنان امام علیه السّلام است
درباره کسانى که براى جنگ با او به سوى بصره حرکت کردند.(1)
خطبه در یک نگاه
امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه اشارهاى به جنایات متعدّد لشکر جمل که به اتفاق عایشه و طلحه و زبیر راهى بصره شدند تا بر امام بشورند، مىفرماید. از جمله ایجاد نفاق و تفرقه در میان مردم بصره که همه یکپارچه بودند و دست بیعت به امام داده بودند. لشکر جمل بیت المال مسلمانها را غارت کردند و عمّال بیت المال را کنار زدند، جمعى از شیعیان امام را کشتند و با گروه دیگرى به مقابله
برخاستند و آنها را نیز شهید کردند و مفاسدى را- که زیبنده هیچ مسلمانى نیست حتى کسى که در پایه ضعیفى از ایمان باشد- به بار آوردند.
فقدموا على عمّالی و خزّان بیت مال المسلمین الّذی فی یدیّ، و على أهل مصر، کلّهم فی طاعتی و على بیعتی؛ فشتّتوا کلمتهم، و أفسدوا علیّ جماعتهم، و وثبّوا على شیعتی، فقتلوا طائفة منهم غدرا؛ و طائفة عضّوا على أسیافهم، فضاربوا بها حتّى لقوا اللّه صادقین.
ترجمه
آنها بر کارگزاران و خزانهداران بیت المال مسلمین که در اختیار من بود وارد شدند (آنان را کشتند و بیت المال را غارت کردند) و (خیانت بزرگ دیگر آنها این بود که) در شهرى که تمام مردم آن در اطاعت و بیعت من بودند گام نهادند و وحدت آنها را به هم زدند و جمعیّت آنان را به زیان من به فساد کشاندند (و به شورش واداشتند و در جنایتى دیگر) بر شیعیان من حمله بردند؛ گروهى را با خدعه و نیرنگ کشتند و گروه دیگرى با شهامت دست به شمشیر بردند و (در برابر این جنایتکاران) جنگیدند تا خدا را صادقانه ملاقات کردند.
شرح و تفسیر
جنایات آتش افروزان جنگ جمل در بصره
همانگونه که در شرح اسناد این کلام اشاره شد، این سخن در واقع بخشى از نامه مشروحى است که امام علیه السّلام براى ثبت در تاریخ و فراموش نشدن حوادث ناگوار بعد از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و اله بیان فرموده است.
امام علیه السّلام در این سخن کوتاه به جنایات بزرگ پیمان شکنانى که آتش جنگ جمل را برافروختند اشاره مىکند و نخست مىفرماید: «آنها بر کارگزاران و
خزانهداران بیت المال مسلمین که در اختیار من بود وارد شدند (آنان را کشتند و بیت المال را غارت کردند)؛ (فقدّموا على عمّالی و خزّان مال بیت المسلمین الّذی فی یدیّ).
سپس مىافزاید: «(خیانت بزرگ دیگر آنها این بود که) در شهرى که تمام مردم آن در اطاعت و بیعت من بودند گام نهادند و وحدت آنها را به هم زدند و جمعیّت آنان را به زیان من به فساد کشاندند (و به شورش واداشتند)»؛ (و على أهل مصر، کلّهم فی طاعتی و على بیعتی؛ فشتّتوا کلمتهم، و أفسدوا علیّ جماعتهم).
سپس به سومین خیانت بزرگ آنها اشاره کرده، مىافزاید: «آنها بر شیعیان من حمله بردند؛ گروهى را با خدعه و نیرنگ کشتند و گروه دیگرى با شهامت دست به شمشیر بردند و (در برابر این مهاجمان خیانتکاران) جنگیدند تا خدا را صادقانه ملاقات کردند (شربت شهادت را نوشیدند و به لقاء اللّه پیوستند)»؛ (و وثبوا على شیعتی، فقتلوا طائفة منهم غدرا؛ و طائفة عضّوا(2) على أسیافهم، فضاربوا بها حتّى لقوا اللّه صادقین).
امام علیه السّلام در این بیان کوتاه و پرمعنا به سه جنایت روشن آنها اشاره فرمود: غارت بیت المال، ایجاد نفاق و تفرقه میان مردم و کشتار گروهى بىگناه از مسلمانان پاکباز و صالح و صادق.
در حوادث جنگ جمل آمده است هنگامى که عایشه وارد بصره شد و دو گروه در مقابل هم ایستادند در حالى که شترسوار بود با صداى بلند فریاد زد اى مردم! کمتر سخن بگویید و خاموش شوید، مردم در برابر او خاموش شدند. سپس او در سخنانى براى تحریک مردم بر جنگ چنین گفت: «بدانید عثمان
مظلوم کشته شد باید قاتلان او را پیدا کنید و آنها را به قتل برسانید. آنگاه مسئله خلافت را به صورت شورا در میان گروهى که عمر بن خطاب آنها را انتخاب کرده بود قرار دهید. کسانى که در خون عثمان شرکت داشتند در این شورا شرکت نکنند».
در این هنگام مردم به گفتوگو و نزاع برخاستند؛ بعضى مىگفتند: سخن همان است که عایشه مىگوید و گروه دیگرى مىگفتند: عایشه را با مسئله خلافت چکار؟! او زنى است که (به حکم قرآن) باید در خانه خود بنشیند. در این هنگام فریاد از جمعیّت برخاست و به یکدیگر بدگویى کردند و با کفش و سنگ به جان هم افتادند و مردم به دوگروه تقسیم شدند گروهى با نماینده على علیه السّلام عثمان بن حنیف همراه شدند و گروه دیگرى با عایشه و اصحاب او.(3)
این همان چیزى است که امام علیه السّلام در مورد ایجاد نفاق و تفرقه میان مردمى که همه متحد بودند اشاره فرمود.
1) سند خطبه:به گفته نویسنده مصادر نهج البلاغه، مصادر این سخن همان مصادر کلام سابق است، زیرا هریک از اینها فصلى از نامهاى است که امام علیه السّلام آن را مرقوم داشته بود و دستور فرموده بود که آن را بر مردم بخوانند (تا از ماجراهایى که از زمان رحلت پیامبر اکرم تا عصر خلافت آن حضرت روى داد آگاه شوند). سپس مىافزاید: «لذا در بعضى از نسخههاى نهج البلاغه این کلام متّصل به همان کلام سابق بدون هیچگونه فاصله ذکر شده است». (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 133).
2) «عضّوا» از ریشه «عضّ» بر وزن «سدّ» در اصل به معناى گاز گرفتن با دندان است. سپس درباره کسانى که با جدیّت برنامهاى را دنبال مىکنند به کار مىرود و دو جمله «غضّوا على أسیافهم» از همین قبیل است.
3) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 9، ص 315.
