و من کلام له علیه السّلام
فی بعض أیّام صفّین و قد رأى الحسن ابنه علیه السّلام یتسرّع إلى الحرب
از سخنان امام علیه السّلام است
که در بعضى از روزهاى جنگ صفین هنگامى که مشاهده کرد فرزندش امام حسن علیه السّلام شتاب براى جنگ دارد، بیان فرمود.(1)
خطبه در یک نگاه
این سخن کوتاه امیر مؤمنان على علیه السّلام ناظر به حفظ امام حسن و امام حسین از آسیبهاست تا نسل رسول خدا به وسیله آنها در جان باقى بماند و این معنا تحقق یافت و امروز میلیونها نفر هستند که نسبشان به وسیله امام حسن یا امام حسین علیهما السّلام به پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و اله مىرسد و این ریشه پربرکت روز به روز در جهان گسترده مىگردد.
أملکوا عنّی هذا الغلام لا یهدّنی، فإنّنی أنفس بهذین- یعنی الحسن و الحسین علیهما السّلام- على الموت لئلّا ینقطع بهما نسل رسول اللّه صلّى اللّه علیه و اله.
ترجمه
این جوان (امام حسن علیه السّلام) را از طرف من بگیرید و نگاه دارید (تا به میدان جنگ پا نگذارد) مبادا (مرگ او) مرا درهم بکوبد، زیرا من از مرگ این دو- یعنى امام حسن و امام حسین- بسیار دریغ دارم تا نسل رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله با مرگ آنها قطع نشود.
شرح و تفسیر
حفظ نسل پیامبر صلّى اللّه علیه و اله
امام علیه السّلام در این سخن کوتاه، سفارش اکیدى به اصحابش درباره امام حسن و امام حسین علیهما السّلام در روز جنگ صفین براى حفظ هدف مهمى فرموده و مىگوید: «این جوان (امام حسن علیه السّلام) را از طرف من بگیرید و نگاه دارید (تا به میدان جنگ پا نگذارد) مبادا (مرگ او) مرا درهم بکوبد، زیرا من از مرگ این دو- یعنى امام حسن و امام حسین- بسیار دریغ دارم مبادا نسل رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله با مرگ آنها قطع شود»؛ (أملکوا عنّی هذا الغلام لا یهدّنی(2)، فإنّنی أنفس(3) بهذین- یعنی الحسن و
الحسین علیهما السّلام- على الموت لئلّا ینقطع بهما نسل رسول اللّه صلّى اللّه علیه و اله).
تعبیر به «املکوا» از ریشه «ملک» در واقع تأکیدى است براى جلوگیرى کردن از شتاب امام حسن علیه السّلام به سوى میدان جنگ، زیرا انسان هنگامى که مالک چیزى مىشود آن را به تمام معنا در اختیار مىگیرد و این بالاترین تأکیدى است که در مورد بازداشتن کسى از چیزى مىتوان به کار برد. به همین دلیل مرحوم سیّد رضى رحمة اللّه در ذیل این کلام مىگوید: «این تعبیر از فصیحترین و برترین تعبیرات است».
جمله «لا یهدّنی» تأکید دیگرى براین معناست، زیرا مىفرماید: اگر او و برادرش حسین علیه السّلام به شهادت برسند وجود مرا درهم مىکوبند.
امام علیه السّلام براى اینکه تصوّر نشود این تأکیدات تنها از مهر فرزندى سرچشمه مىگیرد، در پایان فرموده: من هدف بزرگى را دنبال مىکنم و آن این است که نسل پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و اله هرچه بهتر و بیشتر از طریق این دو، در جهان باقى بماند که این خود یکى از اسباب پایندگى اسلام است.
—
مرحوم سیّد رضى در پایان این گفتار مىگوید: «جمله امام علیه السّلام «أملکوا عنّی هذا الغلام» از برترین سخنان و فصیحترین جملههاست»؛ (قال السیّد الشّریف و قوله علیه السّلام: أملکوا عنّی هذا الغلام من أعلى الکلام و أفصحه).
منظور سیّد این است که جمله «أملکوا عنّی» یعنى «از سوى من مالک بشوید» تأکید زیبا و لطیفى است براین معنا که با سرعت و جدیّت بروید و این جوان را نگاه دارید تا از دست نرود، زیرا انسان بیشترین محافظت را نسبت به املاک خویش دارد و این تعبیر از «نگاه داشتن» و «گرفتن» و «بازگرفتن» و «محافظت» بلیغتر و رساتر است.
نکته
پاسخ به چند سؤال
1. بىشک امام حسن مجتبى علیه السّلام در آن روز بیش از سى سال داشت، زیرا میلاد مبارک ایشان در سال سوم هجرى بود و حادثه صفّین در سال 37 واقع شد، بنابراین تعبیر به «غلام» که به معناى «نوجوان» است چه مناسبتى دارد؟
در پاسخ باید به این نکته توجه کرد که واژه غلام هرچند معمولا به نوجوان و حدّ فاصل میان طفل و شابّ (کودک و جوان) گفته مىشود؛ ولى همانگونه که بعضى از ارباب لغت تصریح کردهاند(4) به افراد بزرگسال نیز اطلاق مىگردد. افزون بر اینکه پدران این تعبیر را نسبت به فرزندان در هر سنّ و سالى به کار مىبرند. در عرف عرب به خادمان نیز در هر سنّ و سالى باشند واژه «غلام» اطلاق مىشود.
در هر حال اطلاق غلام از سوى امام علیه السّلام نسبت به فرزندش امام حسن علیه السّلام مطلب بعیدى نیست.
2. مطابق آنچه در بالا آمد امام حسن و همچنین امام حسین علیهما السّلام در آن زمان بیش از سى سال سن داشتند (زیرا فاصله آندو بزرگوار یک سال یا کمتر از یک سال بود) و قاعدتا در آن زمان صاحب همسر و فرزند بودند با این حال، چگونه امام مىفرماید: مىترسم با شهادت این دو، نسل رسول خدا قطع شود؟
در پاسخ مىگوییم: منظور این بوده که آنها بمانند و هر چه بیشتر نسل پیامبر فزونى یابد، زیرا باوجود دشمنان بسیار این نسل با برکت از جوانب مختلف در خطر بوده است.
3. چگونه امام علیه السّلام بقاى نسل پیامبر به بقاى آندو بزرگوار و فرزندانشان دانسته، درحالىکه معمول عرب این است که نسل را از طریق پسر مىدانستند،
نه از طریق دختر؟ و مىدانیم که حسن و حسین نوههاى دخترى پیامبرند!
در پاسخ این سؤال باید گفت که این طرز تفکّر به عصر جاهلیت باز مىگردد که آنها مطلقا زنان را به حساب نمىآوردند و فرزندان دختر را فرزند به حساب نمىآوردند و مىگفتند:
بنونا بنو أبناءنا و بناتنا
بنوهنّ أبناء الرّجال الأباعد
فرزندان ما تنها فرزندان پسران ما هستند و دختران ما فرزندانشان فرزندان مردان بیگانه و دورند.
لذا در آیه مباهله که مىفرماید: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ»(5) مفسّران در این مسئله اتفاق نظر دارند که واژه «ابناءنا» در این آیه شریفه اشاره به امام حسن و امام حسین علیهما السّلام است و «نساءنا» اشاره به حضرت فاطمه علیها السّلام، و خطاب «یابن رسول اللّه» به امامان اهل بیت علیهم السّلام در روایات، بسیار است.
در آیه شریفه 85 سوره انعام «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ» و … – … «عِیسى» حضرت مسیح از ذریّه حضرت ابراهیم شمرده شده، در حالى که از ناحیه مادر (مریم) به حضرت ابراهیم منتهى مىشود.
1) سند خطبه:طبرى در تاریخ خود در حوادث سال 37 هجرى قمرى عبارتى از امیر مؤمنان على علیه السّلام نقل کرده که شبیه عبارت بخشى از این کلام است؛ ولى نه در ایّام جنگ صفّین؛ بلکه در جایى دیگر و از آن معلوم مىشود که امام علیه السّلام این تعبیر را در موارد متعددى بیان فرموده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 103).
2) «لا یهدّنى» از ریشه «هدّ» بر وزن «سدّ» در اصل به معناى منهدم شدن و فروریختن همراه با صداى شدید است. سپس در امور معنوى نیز به کار رفته و به غم و اندوه شدیدى که روح انسان را درهم مىکوبد اطلاق شده؛ مانند آنچه در جمله بالا آمده است.
3) «أنفس» از ریشه «نفس» بر وزن «قفس» به معناى مضایقه کردن و نگاهدارى چیزى و از دست ندادن آن است. اشیاى نفیس، اشیایى است که انسان حاضر نیست به آسانى آن را از دست بدهد.
4) لسان العرب، ماده «غلم».
5) آل عمران، آیه 61.
