و من کلام له علیه السّلام
فی وقت الشورى
از سخنان امام علیه السّلام که به هنگام تشکیل شوراى شش نفرى براى انتخاب خلیفه پس از عمر، ایراد فرمود.
خطبه در یک گناه
مىدانیم هنگامى که «عمر» خود را در آستانه مرگ دید براى تعیین خلیفه بعدى اقدام به تشکیل شوراى شش نفرهاى کرد که یکى از آنها على علیه السّلام و دیگرى «عثمان» بود. چینش افراد شورا بسیار حساب شده و کاملا سیاسى بود و از همان آغاز پیدا بود که هدف، کنار گذاشتن على علیه السّلام و روى کار آوردن عثمان نه به عنوان نصب خلیفه پیشین، بلکه به عنوان منتخب شوراى بزرگان اسلام
بود که شرح آن در تفسیر خطبه سوّم خطبه شقشقیه گذشت(2)
على علیه السّلام که از حوادث پشت برده شورى کاملا با خبر بود، براى اتمام حجت خطبهاى خواند و به شوراییان هشدار داد که بخش کوتاهى از آن را مرحوم «سیّد رضى» در این جا آورده است.
لن یسرع أحد قبلی إلى دعوة حقّ، و صلة رحم، و عائدة کرم. فاسمعوا قولی، وعوا منطقی؛ عسى أن تروا هذا الأمر من بعد هذا الیوم تنتضى فیه السّیوف، و تخان فیه العهود، حتّى یکون بعضکم أئمّة لأهل الضّلالة، و شیعة لأهل الجهالة.
ترجمه
هیچ کس زودتر از من دعوت حق را اجابت نکرد، و به سوى صله رحم و احسان و بخشش همچون من نشتافت. بنابر این سخنم را بشنوید، و گفتههایم را حفظ کنید. ممکن است بعد از امروز در مورد این امر (خلافت) با چشم خود، شمشیرهایى را ببینید که از نیام در آمده و به پیمانها خیانت شده! (و بیعتها نقض گردیده) تا آن جا که بعضى از شما پیشوایان اهل ضلالت و (بعضى دیگر) پیروان اهل جهالت خواهید بود.
شرح و تفسیر
هشدار نسبت به حوادث آینده
این سخن امام علیه السّلام در واقع از سه قسمت تشکیل شده است: نخست اشاره به چند فضیلت از فضایل خود مىفرماید، نه براى خود ستایى بلکه تا زمینه را براى پذیرش آنان آماده سازد پس از آن از آنان مىخواهد که به منطقش گوش فرا دهند، و اندرزهایش را بپذیرند، که خیر و صلاح و سعادت آنها در آن است، و در قسمت سوّم به حوادث دردناکى که در صورت عدم پذیرش اندرزهایش در جامعه اسلامى روى مىدهد، اشاره مىفرماید و به آنها هشدار مىدهد.
در قسمت اوّل مىفرماید: «هیچ کس زودتر از من دعوت حق را اجابت نکرد و به سوى صله رحم و احسان و بخشش همچون من نشتافت» (لن یسرع أحد قبلی إلى دعوة حقّ، و صلة رحم، و عائدة کرم).
در این سه فضیلت بزرگ، ابتدا اشاره به پذیرش اسلام مىفرماید: که على علیه السّلام نخستین کسى بود که اسلام را پذیرفت، و طبیعى است چنین کسى از همه با هوشتر و نسبت به اسلام دلسوزتر است، و دیگر این که او در صله رحم نیز پیشگام بود، چرا که از آغاز دعوت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله تا پایان عمرش همواره در کنار او قرار داشت، و در حوادث سخت همچون لیلة المبیت و جنگ احد و مانند آن خود را سپر بلا براى حفظ جان پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نمود. و در احسان و بخشش نیز از همه پیشگامتر بودم، تا آن جا که خداوند آیاتى در قرآن در مورد بخشیدن خاتم، در حال رکوع(3)، و یا بخشیدن غذاى خود به مسکین و یتیم و اسیر(4)، و یا بخشیدن درهمى پنهان و درهمى آشکار، درهمى در شب و درهمى در روز(5)، نازل فرمود.
سپس با توجه به اعترافى که همگان نسبت به او در این امور داشتند، مىفرماید: «اکنون که چنین است، سخنم را بشنوید و گفتههایم را حفظ و نگهدارى کنید». (فاسمعوا قولی، و عوا منطقی).
در انتخاب عثمان عجله نکنید، این کار خطرناکى است که عواقب شومى دارد و براى مسلمین بسیار گران تمام مىشود.
در ادامه این سخن به شرح آینده تاریک این انتخاب پرداخته، مىافزاید:
«ممکن است بعد از امروز، در مورد این امر (خلافت) با چشم خود شمشیرهایى را ببینید که، از نیام به در آمده و به پیمانها خیانت شده! (و بیعتها نقض گردیده است) تا آن جا که بعضى از شما پیشوایان اهل ضلالت، و (بعضى دیگر) پیروان اهل جهالت خواهید بود». (عسى أن تروا هذا الأمر من بعد هذا الیوم تنتضى(6) فیه السّیوف، و تخان فیه العهود، حتّى یکون بعضکم أئمّة لأهل الضّلالة، و شیعة لأهل الجهالة).
در این که، این پیشگویى اشاره به حوادث قتل عثمان و کشیده شدن شمشیرها و شکستن بیعتها از سوى کسانى همچون طلحه و زبیر، و مانند آنها است، یا اشاره به شورش ناکثین و قاسطین و مارقین (آتش افروزان جنگ جمل و صفّین و نهروان) مىباشد، در میان مفسّران نهج البلاغه گفتگوست.
ولى با توجه به ظروفى که این خطبه در آن ایراد شده، (هنگام شورا براى انتخاب خلیفه سوّم) به نظر مىرسد که تفسیر اوّل قویتر است، و همان گونه که امام علیه السّلام پیش بینى کرده بود با روى کار آمدن عثمان، حیف و میل در بیت المال آغاز شد، و بستگان و اطرافیان او مقامهاى حسّاس کشور اسلامى را در اختیار گرفتند، و خود را روى بیت المال افکندند و هر کارى خواستند با بیت المال مسلمین انجام دادند، و این امر خشم مسلمین را برانگیخت و بر ضد او قیام کردند، گروهى همچون طلحه و زبیر، سردمدار این قیام بودند، و گروهى هم به دنبال آنها افتادند و شد آنچه نمىبایست بشود، در حالى که اگر تعصّبهاى خویشاوندى و ملاحظات شخصى بر آن شوراى آن چنانى حاکم نمىشد، و
خلافت را به دست اهلش مىسپردند، نه آن حوادث به وجود مىآمد، و نه حوادث نامطلوب بعد از آن، چرا که ریشههاى فتنه ناکثین و قاسطین و مارقین را نیز باید در حوادث عصر عثمان جستجو کرد.
—
نکته
ریشه اصلى فساد
در جلد اوّل این کتاب در شرح خطبه سوّم (خطبه شقشقیه) داستان شوراى شش نفره عمر را که منتهى به انتخاب عثمان براى خلافت گردید و در واقع توطئهاى بر ضد خلافت على علیه السّلام بود آوردیم و بخشى از گفتنىها به استناد تواریخ معتبر در این زمینه بیان شد. آنچه مناسب است در این جا بر آن بیفزاییم این است که اگر درست در ترکیب این شوراى شش نفرى و پیامدهاى بسیار منفى آن بیندیشیم خواهیم دید که بیشترین مشکلات مسلمین از این شورا برخاست.
حکومت عثمان و سیطره امیه و بنى مروان بر پستهاى حساس کشور اسلامى و بیت المال و حکومت معاویه و جنگهاى جمل و صفّین و نهروان و پس از آن، حکومت یزید و امثال عبد الملک همه از این پدیده شوم نشأت گرفت.
جالب این که ابن ابى الحدید مىگوید: متأسفانه این شورا سبب هر فتنهاى بود که در آن زمان واقع شد و یا تا دامنه قیامت در جهان اسلام روى مىدهد «انّ ذلک کان سبب کلّ فتنة وقعت و تقع إلى أن تنقضی الدّنیا»(7)
این شورا بود که سرانجام ارزشهاى اسلامى را کم رنگ و بىرنگ ساخت و
ارزشهاى جاهلى و معیارهاى مادى و دنیوى را بر جامعه اسلامى حاکم کرد و زبان حقگویان را برید، ابوذرها به تبعید کشیده شدند و افراد با شخصیتى همچون عمّار یاسر هنگامى که به نتیجه شورا اعتراض کردند مورد خشم و غضب واقع شدند و هیچ کس به سخنان آنها اعتنا نکرد(8)
خود کامگان بر مرکب غرور و نخوت سوار شدند و جامعه اسلامى را غرق فساد کردند، فساد در حکومت و فساد در ایمان و اخلاق و اگر تعصبهاى فرقهاى اجازه مىداد تحلیل دقیقى روى پیامدهاى این شورا شود معلوم مىشد چقدر مسلمین از ناحیه این شورا خسارت دیدند.
1) «سند خطبه» «طبرى» در کتاب تاریخ خود در شرح حوادث سال 23 هجرى (سال کشته شدن عمر) این خطبه را نقل کرده است و «ابن ابى الحدید» نیز مىگوید: این بخشى از خطبهاى است که امام علیه السّلام آن را براى اهل شورى بعد از وفات عمر ایراد کرد.در کلمات قصار شماره 22 (لنا حق …) سخنى آمده که آن هم قسمتى از این خطبه را تشکیل مىدهد (مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 313).
2) پیام امام امیر المؤمنین علیه السّلام، جلد 1، صفحه 368.
3) مائده، آیه 55.
4) دهر، آیه 8.
5) بقره، آیه 274.
6) «تنتضى» از مادّه «نضو و نضى» (بر وزن نظم) به معنى کشیدن شمشیر از غلاف است و یا به معنى خارج شدن از خانه و پریدن رنگ و مانند آن آمده است و در خطبه بالا همان معنى اوّل مراد است.
7) شرح ابن ابى الحدید، جلد 11، صفحه 11.
8) .
