و من کلام له علیه السّلام
و فیه یبیّن سبب طلبه الحکم و یصف الإمام الحقّ
از سخنانى است که امام علیه السّلام بیان فرموده و در آن علت اصرار خود را در امر حکومت بر مردم و صفات یک امام دادگر را تشریح مىکند.
خطبه در یک نگاه
امام علیه السّلام در این سخن که بخشى از یک سخن است به چند مطلب اشاره مىکند:
1- پذیرش حکومت از سوى او براى برافراشتن پرچم دین و عدالت در جامعه اسلامى و اصلاح بلاد و آسایش عباد و امنیّت مظلومان و ستمدیدگان است.
2- در بخش دیگرى از این خطبه به اختلافات فکرى و عملى اصحابش اشاره کرده و مىفرماید: با چنین شرایطى نمىتوان اصول عدالت را بر پاداشت و حق را به حق دار، رساند و تا وحدت در درون دلها و هماهنگى در عمل نبوده باشد رسیدن به این اهداف عالى غیر ممکن است.
3- در بخش سوّم از این خطبه به معرفى خویش پرداخته و مىفرماید، نخستین کسى بودم که پیام نبوت را پذیرفتم و اوّل کسى بودم که بعد از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نماز را بر پا داشتم.
4- در بخش آخر این خطبه امام علیه السّلام به صفات یک رهبر شایسته، اشاره مىکند و با تعبیرات دقیق و حساب شده، اوصاف لازم را بر مىشمرد، اوصافى که وجود آن در رهبر اسلامى ضامن بقا و ثبات است.
بخش اوّل
أیّتها النّفوس المختلفة، و القلوب المتشتّتة، الشّاهدة أبدانهم، و الغائبة عنهم عقولهم، أظأرکم على الحقّ و أنتم تنفرون عنه نفور المعزى من و عوعة الأسد! هیهات أن أطلع بکم سرار العدل، أو أقیم اعوجاج الحقّ.
ترجمه
اى ارواح پر اختلاف! و اى دلهاى پراکنده! شما که بدنهایتان حاضر و ظاهر است، و عقلهایتان پوشیده و پنهان! من پیوسته شما را متوجه حق مىسازم ولى شما از آن فرار مىکنید همچون بزهایى که از غرّش شیر مىگریزند! هیهات که من بتوانم به وسیله شما ظلمت و تاریکى را از چهره عدالت بر گیرم یا کژى حق را راست نمایم.
شرح و تفسیر
شما یاران خوبى نیستید!
از حوادث دردناک تاریخ اسلام، این است که پیشواى آگاه و مدیر و مدبّرى همچون على علیه السّلام گرفتار گروهى از مردم نادان، هوا پرست، پراکنده و متشتّت شد که ابزار بسیار بدى براى اقامه حکومت حق و عدالت بودند و از آغاز کتاب تاکنون در خطبههاى مختلف نهج البلاغه دیدیم که امام علیه السّلام سخت از این معنا ناراحت و گلهمند است و از طرق مختلف براى درمان این بیماریهاى اخلاقى آنان تلاش مىکند.
خطبه مورد بحث از خطبههایى است که امام علیه السّلام در آغاز به این معنا پرداخته و چنین مىفرماید: «اى ارواح پر اختلاف و اى دلهاى پراکنده! شمایى که بدنهایتان حاضر و ظاهر است و عقلهایتان پوشیده و پنهان» (أیّتها النّفوس المختلفة، و القلوب المتشتّتة، الشّاهدة أبدانهم، و الغائبة عنهم عقولهم).
امام علیه السّلام در این جا انگشت روى نقطه اصلى درد جامعهها و جمعیّتها گذارده است و آن مسأله اختلاف و پراکندگى است که سبب درگیرىها و از میان رفتن نیروها مىشود. تعبیر به «الشّاهدة أبدانهم ….» اشاره به حضور جسمانى آنها در اجتماع و غیبت فکرى و روحانى و بیگانگى آنان از حوادث خطیرى است که در جامعه مىگذرد.
اهمیّت این موضوع سبب شده که امام علیه السّلام در خطبههاى دیگر، نیز همین تعبیر را با کمى تفاوت ذکر مىفرماید مانند آنچه در خطبه 29 و 97 گذشت که در اوّلى آمده است: «أیّها النّاس المجتمعة ابدانهم المختلفة أهوائهم» و در دوّمى مىخوانیم: «أیّها القوم الشّاهدة ابدانهم الغائبة عنهم عقولهم المختلفة أهوائهم».
سپس اضافه مىفرماید که: «من پیوسته شما را متوجه حق مىسازم ولى شما از آن فرار مىکنید همچون بزهایى که از غرّش شیر مىگریزند!» (أظأرکم(2) على الحقّ و أنتم تنفرون عنه نفور المعزى(3) من
و عوعة(4) الأسد).
تعبیر به «أظأرکم» با توجه به این که «ظأر» در لغت به معنى دایه آمده، اشاره به این است که من همچون دایه مهربان پیوسته شما را از چشمه جوشان حق سیراب مىکنم ولى شما همواره از آن فرار مىکنید فرارى که همچون فرار بزها از نعره شیر است و این بدترین حالتى است که در یک انسان ممکن است پیدا شود و چنان حق گریز باشد که از آن بالاتر تصوّر نشود.
تعبیر به «وعوعة الأسد» (صداى نعره شیر) تعبیر جالبى است زیرا نمىفرماید: «من الأسد»: از «شیر» بلکه مىگوید: «از صداى شیر» یعنى این حیوان آن قدر ترسوست که اطراف خود را نگاه نمىکند که آیا چهره شیر را مىبیند یا نه، بلکه با شنیدن یک صدا، پا به فرار مىگذارد و این گونه است حال بعضى از حیوانات که اگر در بیابان صداى شیر را هر چند از فاصله دور بشنوند پا به فرار مىگذارند.
و در ادامه مىافزاید: «هیهات! که من بتوانم به وسیله شما ظلمت و تاریکى را از چهره عدالت بر گیرم، یا کژى حق را راست نمایم» (هیهات أن أطلع(5) بکم سرار(6) العدل، أو أقیم اعوجاج الحقّ).
به یقین حقّ، هرگز کجى ندارد که بخواهند آن را راست کنند منظور آن است
که باطل با آن بیامیزند که پیشوایان الهى همواره سعى داشتند آمیزههاى باطل را از حق جدا سازند، همچنین عدالت ظلمتى ندارد که بخواهند آن را بزدایند این ظلم است که غالبا با عدل آمیخته مىشود و چهره آن را مىپوشاند.
به هر حال شک نیست که براى زدودن تاریکیها از چهره عدالت و جداسازى باطل از حق، نیاز به اعوان و انصار و یاران آگاه و هوشیار و فداکارى است مردم نادان و بىوفا و پراکندهاى همچون مردم کوفه، کسانى نبودند که بتوان به وسیله آنها تاریکیها را، زدود و کژىها را راست کرد، و این درد بزرگى است که پیشواى آگاه و شجاع و فداکارى همچون على بن ابى طالب علیه السّلام به آن گرفتار شده بود.
—
نکته
عوامل اصلى ناکامیها
امام علیه السّلام به دلایل مختلفى که قبلا به آن اشاره کردهایم گرفتار یاران و اصحاب و مردمى شده بود که غالب آنها به زندگى مرفّه و آرام و بىدغدغه، عادت کرده بودند و به بهانههاى گوناگون از هر گونه جهاد و مبارزه با دشمن فرا مىکردند و اوامر امام علیه السّلام را نادیده مىگرفتند، امام علیه السّلام گاه با تشویق و گاه با ملامتهاى خفیف و گاه با توبیخهاى شدید، براى از بین بردن این روحیه ذلت بار تلاش مىفرمود.
در این خطبه به نقاط ضعف آنها که در سه چیز خلاصه مىشد اشاره مىفرماید: «اختلاف و پراکندگى»، «بکار نگرفتن فرمان خرد و عقل»، «و فرار از واقعیتها»، و به دنبال آن تصریح مىکند که: با این نقاط ضعف، چگونه مىتوان در جامعهاى که ظالمان دودمان «بنى امیه» و خود کامگان بعضى از حکومتهاى پیشین و منافقان و نفوذیهاى باقى مانده از عصر جاهلیت وجود
دارند، مقابله کرد و پردههاى ظلمت ظلم را شکافت، و کجىها را راست نمود و حق را حاکم کرد.
آنچه امام علیه السّلام در این فراز از خطبه، بیان فرموده، یک قانون کلّى و همیشگى است که در هر عصر و هر زمان و درباره هر قوم و ملّت حاکم است.
آرى! بدون شرکت وسیع مردم، در برنامههاى سیاسى و اجتماعى و نظامى در هیچ زمان کارى پیش نمىرود، آن هم مردمى که متّحد باشند، هوشیارى خود را بکار گیرند و حقّ را- هر چند تلخ باشد- پذیرا گردند.
بخش دوّم
اللّهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسة فی سلطان، و لا التماس شیء من فضول الحطام، و لکن لنرد المعالم من دینک، و نظهر الإصلاح فی بلادک، فیأمن المظلمون من عبادک، و تقام المعطّلة من حدودک. اللّهمّ إنی أوّل من أناب، و سمع و أجاب، لم یسبقنی إلّا رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله بالصّلاة.
ترجمه
خدایا تو مىدانى که آنچه را ما (در امر حکومت) انجام دادیم نه به خاطر به دست آوردن سلطنت و مقام بود، و نه براى نیل به متاع پست دنیا، بلکه به خاطر این بود، که نشانههاى محو شده دینت را باز گردانیم و بر پا سازیم و اصلاح را در شهرهاى تو آشکار کنیم، تا بندگان ستم دیدهات (از ظلم ظالمان) ایمن گردند، و حدود و قوانین تعطیل شدهات اقامه و اجرا شود.
خداوندا! من نخستین کسى بودم که به سوى تو بازگشتم، و دعوت تو را شنیدم و اجابت کردم، هیچ کس جز رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله پیش از من (به درگاه تو) نماز نخواند.
شرح و تفسیر
هدفى جز احیاى حق و عدالت نداشتیم
امام علیه السّلام در این فراز از خطبه در حقیقت، اهداف حکومت الهى- از جمله حکومت خود- را بیان مىفرماید، و با تعبیرات بسیار جالب و حساب شده،
درسهاى فراموش نشدنى به همه حاکمان مؤمن و مخلص مىدهد.
نخست مىفرماید: «خدایا! تو مىدانى که آنچه را ما (در امر حکومت) انجام دادیم، نه به خاطر بدست آوردن سلطنت و مقام بود، و نه براى نیل به متاع پست دنیا» (اللّهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسة(7) فی سلطان، و لا التماس شیء من فضول الحطام).
این تعبیر مىتواند اشاره به اصل پذیرش بیعت بر خلافت از سوى مردم بوده باشد، یا اشاره به درگیریها و جنگهایى که میان او و دشمنان در «صفّین» و مانند آن واقع شد، و در هر حال انگیزههاى اصلى حکومت خود کامگان در آن منعکس شده است که آنها همیشه براى دو چیز تلاش مىکنند، به دست آوردن مقام به هر قیمت که باشد و به چنگ آوردن مال دنیا از هر کس و هر کجا ممکن شود.
در واقع همان حبّ جاه و حبّ مال است که در سراسر تاریخ بشر و حتى امروز بر حکومتهاى خود کامه، سایه افکنده است.
امام علیه السّلام اگر این سخن را مىگوید، در عمل نیز آن را به خوبى ثابت کرده است؛ در شوراى شش نفرى «عمر»، هنگامى که رسیدن به حکومت را مشروط به انحراف از مسیر رسول اللّه کردند، امام علیه السّلام آن را نپذیرفت و هنگامى که «طلحه» و «زبیر» پیشنهادهاى خلاف براى وفادارى خود به حکومت امام علیه السّلام، مطرح کردند با کمال صراحت آن را پس زد.
چگونه ممکن است امام علیه السّلام تن به چنین پیشنهادهایى بدهد در حالى که به گفته خودش، دنیا در نظر او از آب بینى یک بز، یا از برگ نیم جویده درختى در دهان ملخ، کمتر و بىارزشتر بود.
و در ادامه این سخن، اهداف چهارگانه خودش را براى پذیرش حکومت بیان مىدارد که سرمشق و درس بزرگى است براى همه حاکمان آزاده و با ایمان و حقپرست، عرضه مىدارد «(پروردگارا! تو مىدانى) اگر حکومت را پذیرفتیم به خاطر این بود که نشانههاى محو شده دینت را باز گردانیم و بر پا سازیم، و اصلاحات را در شهرهاى تو آشکار کنیم، تا بندگان ستم دیدهات (از ظلم ظالمان) ایمن گردند و حدود و قوانین تعطیل شدهات اقامه و اجرا شود» (و لکن لنرد(8) المعالم من دینک، و نظهر الإصلاح فی بلادک، فیأمن المظلومون من عبادک، و تقام المعطّلة من حدودک).
در واقع امام علیه السّلام در این چهار جمله، که به پیشگاه خداوند به عنوان انگیزههاى اصلى پذیرش بیعت، عرضه مىدارد، هم اشاره به برنامههاى معنوى و ارزشى حکومت مىنماید و هم برنامههاى مادى و ظاهرى.
در درجه اوّل باید نشانههاى دین که مسیر راه مردم را به سوى خدا مشخص مىکند و بر اثر حکومتهاى خودکامه محو شده است به جاى خود باز گردد آنگاه اصلاحات در تمام شؤون اجتماعى اعم از سیاسى و اقتصادى و اخلاقى آشکار شود و چنگال ظالمان از گریبان مظلومان جدا شود و حدود الهى اجرا گردد به گونهاى که ستم دیدگان احساس امنیّت و آرامش کنند.
به یقین اگر هدف حکومتها انجام این امور چهارگانه باشد سعادت معنوى و مادى بر سر جامعه سایه خواهد افکند و اگر هدف آنها بدست آوردن مقام و اموال و ثروتها باشد جز فساد و ظلم و تعطیل حدود الهى و محو اخلاق و دین نتیجهاى نخواهد داشت و این درسى است براى همه مسلمین در تمام قرون و اعصار.
این امور همان است که قرآن مجید به عنوان اهداف بعثت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و تشکیل حکومت اسلامى بیان فرموده، در یکجا تعلیم و تهذیب و نجات از گمراهى آشکار را هدف بعثت مىشمارد «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(9) و در جاى دیگر اقامه قسط و عدالت نتیجه قیام انبیا ذکر مىکند «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»(10) و نیز در آیه دیگر مىفرماید: ««الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ»؛ همان کسانى که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را بر پا مىدارند و زکات مىدهند و امر به معروف و نهى از منکر مىکنند و پایان همه کارها از آن خداست»(11)
سپس در پایان این فراز امام علیه السّلام گواه روشنى بر صدق گفتار خود در زمینه انگیزههاى او نسبت به پذیرش بیعت، ذکر مىکند، عرضه مىدارد:
«خداوندا! من نخستین کسى بودم که به سوى تو بازگشتم و دعوت تو را
شنیدم و اجابت کردم، هیچ کس جز رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله پیش از من نماز نخواند» (اللّهمّ إنی أوّل من أناب، و سمع و أجاب، لم یسبقنی إلّا رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله بالصّلاة).
اشاره به این که در آن روزى که اسلام غریب بود و پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله یکّه و تنها، و فقط «خدیجه» همسر با وفایش به او ایمان آورده بود، و اظهار اسلام در برابر مشرکان متعصّب بسیار خطرناک بود، من دست بیعت به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله دادم و سر تسلیم در برابر او خم کردم و نخستین مردى بودم که به او پیوستم، چیزى را جز خدا و اطاعت فرمان او و احیاى حق و توحید و عدالت در نظر نداشتم و هم اکنون نیز انگیزه من در پذیرش بیعت همان است که در آغاز بعثت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بود.
در میان دانشمندان اسلام، اعم از شیعه و اهل سنت در این مسأله اختلافى نیست که «خدیجه» نخستین زنى بود که به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله ایمان آورد و على علیه السّلام نخستین مرد، هر چند گروهى از علماى اهل سنت به خاطر کمى سنّ و سال على علیه السّلام در لحظه ایمان آوردن، بهانهجویىهایى در پذیرش ایمان او دارند تا بدین وسیله این فضیلت را از آن حضرت بگیرند و به دیگران بسپارند ولى با توجه به این که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله، اسلام حضرت را پذیرفت و حتى در جریان «یوم الدار» او را به عنوان وصىّ خود معرفى فرمود، روشن مىشود که این بهانهجویىها بىاساس است(12)
بخش سوّم
و قد علمتم أنّه لا ینبغی أن یکون الوالی على الفروج و الدّماء و المغانم و الأحکام و إمامة المسلمین البخیل، فتکون فی أموالهم نهمته، و لا الجاهل فیضلّهم بجهله، و لا الجافی فیقطعهم بجفائه، و لا الحائف للدّول فیتّخذ قوما دون قوم، و لا المرتشی فی الحکم فیذهب بالحقوق، و یقف بها دون المقاطع، و لا المعطّل للسّنّة فیهلک الأمّة.
ترجمه
شما مىدانید، آن کس که بر نوامیس، و خونها، و اموال (مردم) و احکام و امامت مسلمین، سلطه پیدا مىکند، نباید بخیل باشد تا حرص بر جمع آورى اموال براى خود او را مشغول سازد (و از حق و عدالت باز دارد) و نباید جاهل و نادان باشد که با جهل خویش مردم را گمراه کند و نه خشن باشد که پیوندهاى مردم را با خشونت خویش قطع کند و نه ستمگر و حیف و میل کننده اموال (بیت المال) تا تبعیض روا دارد، و گروهى را بر گروه دیگرى (بى دلیل) مقدّم شمرد، و نه در قضاوت رشوهگیر باشد تا حقوق (مردم) را از بین ببرد و در رساندن حق (به صاحبانش) کوتاهى ورزد و نباید سنّت (پیامبر) را تعطیل کند و بدین سبب امّت را به هلاکت بیفکند!
شرح و تفسیر
شرایط حاکمان عدل
امام علیه السّلام در آخرین بخش این خطبه به بیان ویژگیهاى حاکمان عدل، و والیان
حق، پرداخته و شش صفت مهم را براى آنها بیان مىکند و به این ترتیب بحثى را که درباره حکومت الهى در این خطبه آغاز فرموده است پایان مىدهد. و جالب این که: با جمله «و قد علمتم» (شما مىدانید) التزام به این صفات را یک امر عقلى ظاهر و واضح، مىشمرد که هر کس از آن آگاه است و یا حدّاقل، باید از آن آگاه باشد مىفرماید:
«شما مىدانید آن کس که بر نوامیس، و خونها، و اموال و احکام و امامت مسلمین سلطه پیدا مىکند نباید «بخیل» باشد تا حرص بر جمع آورى اموال براى خود او را مشغول سازد» (و از حق و عدالت باز دارد) (و قد علمتم أنّه لا ینبغی أن یکون الوالی على الفروج و الدّماء و المغانم و الأحکام و إمامة المسلمین البخیل، فتکون فی أموالهم نهمته(13)).
در حقیقت اصول زندگى فردى و اجتماعى مردم را این پنج چیز تشکیل مىدهد: ناموس، جان، مال، قوانین و تشکیلات حکومت که شخصى زمامدار باید با تدبیر و دور اندیشى و عدالت و انصاف، حق همه آنها را ادا کند، جان و مال و ناموس مردم در امان باشد، احکام و قوانین اجرا شود و امامت و پیشوایى خلق، به دست صالحان در تمام ردهها سپرده شود.
اگر پیشواى مردم «بخیل» باشد تمام همّت و شهوتش گرد آورى اموال است و همه چیز را براى رسیدن به این هدف زیر پا مىگذارد، نه امنیّتى باقى مىماند و نه قانونى محترم شمرده مىشود.
در بیان دوّمین وصف مىفرماید: «و نباید جاهل و نادان باشد، که با جهل خویش مردم را گمراه کند» (و لا الجاهل فیضلّهم بجهله).
به یقین علم به احکام و موضوعات و راهکارهاى صحیح از اساسىترین پایههاى حکومت است و افراد جاهل هر چند حسن نیّت و تقوا داشته باشند توانایى بر حکومت ندارند و مردم را به خاطر جهل خود به بیراهه مىکشانند.
در بیان سوّمین وصف مىفرماید: «والى نباید خشن بوده باشد که پیوندهاى مردم را با خشونت خویش قطع کند» (و لا الجافی(14) فیقطعهم بجفائه).
به یقین از واضحترین ویژگیهاى والى عدل، عطوفت و محبّت و نرمش و مداراست و مىدانیم پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله با همین نرمش و محبّت، دلهاى رمیده از حق را در گرداگرد خود جمع کرد و این یک رحمت بزرگ الهى بود آن گونه که قرآن مىفرماید: ««فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»؛ به برکت رحمت الهى در برابر آنان نرم و مهربان شدى، و اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراکنده مىشدند»(15)
و در بیان چهارمین وصف مىفرماید: «والى نباید ستمگر و حیف و میل کننده اموال (بیت المال) باشد تا تبعیض روا دارد و گروهى را بر گروه دیگرى (بى دلیل) مقدّم شمرد» (و لا الحائف(16) للدّول(17) فیتّخذ قوما دون قوم).
این همان بلایى است که بر سر «عثمان» خلیفه سوّم آمد، و چنان ضربههاى سنگینى بر جامعه اسلامى وارد ساخت که هرگز آثار آن برچیده نشد؛ اموال بیت المال را در میان بستگان و دوستان و چاپلوسان و غارتگران تقسیم
کرد، تودههاى رنجدیده مردم بر ضدّ او شوریدند و او را به قتل رساندند و اختلافات عظیمى از آن زمان در میان مردم پیدا شد که آثار سوء آن قرنها باقى ماند.
در پنجمین ویژگى مىفرماید: «والى نباید در قضاوت، رشوهگیر باشد تا حقوق (مردم) را از بین ببرد و در رساندن حق به صاحبانش کوتاهى ورزد» (و لا المرتشی فی الحکم فیذهب بالحقوق، و یقف بها دون المقاطع(18)).
مهمترین عامل قضاوت به جور و ستم، همان بلاى رشوهخوارى است که صاحبان زر و زور، قدرت پرداخت آن را دارند و احکام دادگاهها را به سود خود و به زیان صاحبان حق، تغییر مىدهند و از اجراى حق و عدالت مانع مىشوند.
بدیهى است قوانین و دادگاهها براى حفظ حقوق ضعیفان است و گر نه قدرتمندان حق خویش را حفظ مىکنند، هنگامى که پاى رشوه به دادگاه و منطقه فکر قاضى باز شود رشوهاى که تنها در توان زورمندان است قدرت دفاع از ضعیفان گرفته مىشود و حقوق آنها پایمال مىگردد، همان چیزى که در سراسر دنیاى امروز با نهایت تأسف شاهد و ناظر آن هستیم.
توجه به این نکته نیز لازم است که رشوه، همیشه جنبه مالى ندارد، گاه تسویه حسابهاى سیاسى و رسیدن به مقامات و شهوات جنسى و مدّاحى بى جا و امثال اینها به صورت رشوه پرداخته مىشود و به این ترتیب چرخهاى دادگاهها و دادسراها در مسیر ظلم و بیدادگرى به حرکت در مىآید.
و در ششمین و آخرین وصف مىفرماید: «پیشواى مردم نباید سنّت
(پیامبر) را تعطیل کند و بدین سبب امّت را به هلاکت بیفکند» (و لا المعطّل للسّنّة فیهلک الأمّة).
البتّه تعبیر به «سنّت» ممکن است اشاره به سنّت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله باشد که در بالا به آن اشاره شد و یا سنّتها و قوانین الهى که خداوند آن را در جهان آفرینش مقرّر فرموده است یا سنّتهاى حسنه اجتماعى است که در عهدنامه «مالک اشتر» به آن اشاره شده است «و لا تنقض سنّة صالحة عمل بها صدور هذه الأمّة؛ سنتهاى خوبى را که در آغاز این امت، به آن عمل شده نشکن» و یا هر سه، هر چند معنى اوّل به نظر نزدیکتر مىرسد.
—
نکته
بلاى بزرگ حکومتها
همان گونه که در آغاز این خطبه به آن اشاره شده این خطبه در واقع از سه بخش تشکیل شده، که به طور کامل با هم مرتبط است: نخست امام نیروهاى آمادهاى را که باید در اقامه حقّ و عدالت فعّال باشند ولى بر اثر اختلاف و بکار نگرفتن عقل و خرد به ضعف و ناتوانى کشانده شدهاند را سرزنش مىکند.
سپس هدفها و انگیزههاى حکومت عدل اسلامى و انسانى را بر مىشمرد و در پایان ارکان اصلى صفات حاکمان عدل را ذکر مىکند؛ به یقین هر گاه از یک سو نیروهاى مؤمن، متّحد و ساخته شوند و اهداف و انگیزهها، پاک و مقدّس باشد و والى، صفات ششگانه لازم را احراز کند حکومتى بر پا خواهد شد که حافظ امنیّت و عدالت و احیاگر ارزشهاى اسلامى و انسانى خواهد بود.
اگر بخل جاى سخاوت را بگیرد.
و جهل به جاى آگاهى نشیند.
و خشونت جاى رأفت و رحمت را پر کند.
و حاکمان به حیف و میل اموال و تعبیض و ستم بپردازند.
و رشوهخوارى دستگاه قضایى را آلوده کند.
و سنّتهاى حسنه تعطیل گردد، حکومتى وحشتناک بوجود مىآید که نه اثرى از دیندارى در آن است و نه دنیا دارى، و چه درسى از این بهتر براى حاکمان حق طلب.
1) «سند خطبه» «ابن جوزى» در کتاب «تذکرة الخواص» به این خطبه اشاره کرده مىگوید: آغاز این خطبه که امام علیه السّلام بر فراز منبر در «کوفه» بیان فرمود: الحمد للّه و اومن به، بود، سپس خطبه ایراد فرمود.و «قاضى نعمان» مصرى در جلد دوّم «دعائم الاسلام» فصل آخر خطبه را آورده است «ابن اثیر» نیز در کتاب «نهایه» در مادّه «ظار» و مادّه «وعا» به قسمتهایى از خطبه اشاره نموده. (مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 295) این مدارک نشان مىدهد که این خطبه قبل از سیّد رضى در کتابهاى دیگر نقل شده است.
2) «اظأر» از مادّه «ظأر» (بر وزن ضرب) در اصل به معنى توجه کردن و مراقبت نمودن از چیزى است و از آن جا که کار دایه شیر دادن و توجه به نوزاد است واژه «ظأر» درباره او بکار مىرود.
3) «معزى» به معنى «بز» مىباشد در مقابل «ضأن» که به معنى «میش» است.
4) «وعوعة» به معنى فریاد، نعره و ضجّه است و به صداهایى که در هم مىشود نیز وعوعه اطلاق مىگردد.
5) «طلع» هم معنى لازم دارد به معنى طلوع کردن و ظاهر گشتن و هم معنى متعدّى، و در این جا با توجه به «سرار» که مفعول آن است به معنى متعدّى مىباشد. و «باء» در «بکم» باء استعانت یا سببّیه است.
6) «سرار» از مادّه «سرّ» در اصل به معنى آخرین شب ماه (شب محاق کامل) است و به معنى ظلمت و تاریکى شدید اطلاق مىگردد.
7) «منافسه» در اصل به معنى تلاش دو انسان است که هر کدام مىخواهد چیز نفیسى که دیگرى دارد نصیب او نیز بشود در واقع یک نوع رقابت و مسابقه سالم دو انسان در رسیدن به کمالى از کمالات است ولى این واژهگاه در موارد منفى نیز بکار برده مىشوند و در مورد کسانى که براى غلبه بر مال و مقامى با یکدیگر رقابت مىکنند استعمال مىگردد و در خطبه مورد بحث، معنى دوّم اراده شده است.
8) گر چه در نسخه نهج البلاغه صبحى صالح این جمله به صورت «لنرد» (از مادّه ورود) آمده، ولى ظاهرا غلط و اشتباه است و باید «لنردّ» (از مادّه زدّ به معنى بازگرداندن) باشد همان گونه که در غالب نسخ نهج البلاغه دیده مىشود.
9) جمعه، آیه 2.
10) حدید، آیه 25.
11) حجّ، آیه 41.
12) شرح بیشتر و مدارک و روایات فراوانى که در زمینه اسلام على علیه السّلام به عنوان اوّلین مسلمان از مردان در منابع مختلف آمده و پاسخ به بهانهجویىها را در جلد سوّم همین کتاب صفحه 169 به بعد و در جلد نهم پیام قرآن صفحه 326 مطالعه فرمایید.
13) «نهمه»: در اصل به معنى نیاز و علاقه شدید به چیزى داشتن است و حرص و ولع نسبت به آن نشان دادن.
14) «جافى» از مادّه «جفا» در اصل به معنى خشونت و دور ساختن و برداشتن چیزى است.
15) آل عمران، آیه 159.
16) «حائف» از مادّه «حیف» به معنى جور و ستم است و به گفته راغب در اصل به معنى انحراف در حکم و تبعیض است.
17) «دول» جمع «دوله» به معنى مال است.
18) «مقاطع» جمع «مقطع» به معنى آخر هر چیزى است که وقتى به آن جا برسد قطع مىشود این واژهگاه به حدود الهى اطلاق مىگردد که به جرم مجرمین پایان مىدهد و در خطبه بالا در همین معنا به کار رفته. اشاره به این که هر گاه قاضى رشوه خوار باشد اجازه نمىدهد حدود الهى جارى شود.
