و من خطبة له علیه السّلام
فی بعض صفات الرّسول الکریم و تهدید بنى امیّة وعظة النّاس
این خطبه پیرامون بخشى از صفات پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله و تهدید بنى امیّه و موعظه مردم، ایراد شده است.
خطبه در یک نگاه
همانگونه که از عنوان خطبه روشن مىشود این خطبه سه بخش عمده دارد:
در بخش اوّل، به ذکر پارهاى از صفات پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله مىپردازد و تصریح مىکند آن حضرت، شایستهترین مخلوق الهى از آغاز کودکى تا پایان عمر بود و در واقع هدف امام علیه السّلام این است که مردم را به اهمیّت میراث پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و پاسدارى از قرآن و اسلام دعوت کند.
در بخش دوّم، بنى امیّه را مورد خطاب و سرزنش قرار داده و آنها را به ناپایدار
بودن دنیایى که به آن روى آوردهاند، توجّه مىدهد و از انتقام الهى در برابر خونهاى بسیارى که به ناحق ریختهاند، بر حذر مىدارد و تأکید مىکند که به زودى این خلافت را در دست دشمنان خود خواهید دید.
در بخش سوّم، به عنوان یک نتیجهگیرى کلّى- همه مردم را با اندرزهایى بیدارگر موعظه مىکند که در برابر هوا و هوس تسلیم نشوند و در فراگرفتن دانش بکوشند و امر به معروف و نهى از منکر را فراموش نکنند.
بخش اوّل
حتّى بعث اللّه محمّدا صلّى اللّه علیه و آله، شهیدا و بشیرا، و نذیرا، خیر البریّة طفلا، و انجبها کهلا، و أطهر المطهّرین شیمة، و أجود المستمطرین دیمة.
ترجمه
(مردم جهان سخت در گمراهى بودند) تا اینکه خداوند محمّد صلّى اللّه علیه و آله را مبعوث ساخت که گواه بر اعمال آنها و بشارت دهنده (به پاداشهاى الهى در برابر نیکىها) و بیم دهنده (از کیفر الهى در برابر زشتىها) بود. در کودکى شایستهترین مخلوق، و در بزرگسالى نجیبترین و شایستهترین آنان بود. اخلاقش از همه پاکان، پاکتر، و باران جود و سخایش، از همه بادوامتر بود.
شرح و تفسیر
اوصاف برجسته پیامبر صلّى اللّه علیه و آله
امام علیه السّلام در بخش اوّل این خطبه، اشاره به نعمت پر فیض ظهور پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله کرده و او را به هفت وصف از اوصاف برجستهاش مىستاید. مىفرماید: «مردم جهان سخت در گمراهى بودند) تا اینکه خداوند محمّد صلّى اللّه علیه و آله را مبعوث ساخت، که گواه بر اعمال آنها و بشارت دهنده (به پاداشهاى الهى، در برابر نیکىها) و بیم دهنده (از کیفر الهى، در برابر زشتىها) بود. در کودکى شایستهترین مخلوق و در
بزرگسالى نجیبترین و شایستهترین آنان بود. اخلاقش از همه پاکان، پاکتر و باران جود و سخایش از همه با دوامتر بود». (حتّى بعث اللّه محمّدا صلّى اللّه علیه و آله شهیدا، و بشیرا، و نذیرا، خیر البریّة طفلا، أنجبها کهلا،(2) و أطهر المطهّرین شیمة،(3) و أجود المستمطرین دیمة)(4)
توصیف اوّل (شهیدا) اشاره به چیزى است که در قرآن مجید آمده: «وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلى هؤُلاءِ»؛ (به یاد آورید!) روزى را که از هر امّتى گواهى از خودشان بر آنان بر مىانگیزیم و تو را گواه بر آنان قرار مىدهیم».(5)
و توصیف دوّم و سوم اشاره به همان است که در چندین آیه از قرآن مجید به آن اشاره شده است؛ مانند: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً»؛ ما تو را به حق فرستادیم در حالى که بشارت دهنده و بیم دهندهاى».(6)
در توصیف چهارم سخن از دوران طفولیّت آن بزرگوار است که حتّى در آن زمان از نظر ظاهر و باطن ممتاز بود؛ به گونهاى که طبق نقل «مناقب ابن شهر آشوب» «ابن عباس» مىگوید: پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله در آن زمان با کودکان (هم سنّ و سال خود) دوستى و رفاقت داشت. آنها از روى نادانى گاه آلوده سرقت چیزى مىشدند، ولى آن حضرت هرگز دست به سوى اموال مردم دراز نمىکرد؛ آنها از نظر ظاهر گاه آلوده بودند، ولى آن حضرت همواره پاک و تمیز بود.
و نیز در همان کتاب از حضرت «ابو طالب» نقل شده است: «من هرگز دروغى از او
نشنیدم و آثار جاهلیّت در او نمایان نبود؛ بىجهت نمىخندید و همراه کودکان بازى نمىکرد».
باز در همان کتاب آمده است که گاهى براى «عبد المطّلب» در سایه کعبه فرشى مىگستراندند و هیچکس به احترام او بر آن فرش نمىنشست؛ فرزندانش در اطراف فرش مىنشستند، تا او خارج شود؛ ولى پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله در همان زمان مىآمد و روى فرش «عبد المطّلب» مىنشست! عموهایش مىخواستند او را دور کنند؛ «عبد المطلب» مىگفت فرزندم را رها کنید! «فو اللّه إنّ له لشأنا عظیما؛ به خدا سوگند! او مقام والایى دارد»(7) و نیز از «ابو طالب» در مورد خلق و خوى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در زمان طفولیّت و نوجوانى این دو بیت نقل شده است. مىگوید:
و لقد عهدتک صادقا
فى القول لا تتزیّد
ما زلت تنطق بالصّوا
ب و أنت طفل أمرد
«من همواره تو را راستگو دیدم که سخنى به گزاف نمىگویى. تو همواره سخن به صواب مىگفتى، در حالى که هنوز در سنّ نوجوانى بودى.»(8)
و از عجایب اینکه در حالات شیر خوارگى پیامبر (ص) نوشتهاند: هنگامى که او را به دایهاش «حلیمه» سپردند، او تنها از پستان راست وى شیر مىنوشید و اصلا تمایلى به پستان چپ نشان نمىداد! گویى مىخواست عدالت را رعایت کند و سهم فرزند «حلیمه» را نیز در نظر بگیرد.(9)
و در پنجمین و ششمین و هفتمین توصیف اشاره به نجابت و کرامت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در بزرگسالى مىکند چیزى که بر کسى پوشیده نیست و تاریخ شاهد صدق آن است.
تواضع، محبّت، هوش و درایت آن حضرت، عفو و گذشت او زبانزد خاصّ و عام بود؛ هر چه داشت بىدریغ در اختیار نیازمندان قرار مىداد و باران جود و بخشش او، پر دوام بود.
او از همه سخاوتمندتر بود، به گونهاى که هرگز درهم و دینارى نزد او باقى نمىماند و اگر چیزى اضافه مىآورد و به نیازمندى برخورد نمىکرد که به او ببخشد، آرام نمىگرفت و در منزل نمىآسود، تا آن را به نیازمندى برساند.
او افراد با فضیلت را گرامى مىداشت و در صله رحم کوشا بود. عذر خطاکاران را مىپذیرفت و در لباس و غذا بر غلامان پیشى نمىگرفت.
بخش دوم
فما احلولت لکم الدّنیا فی لذّتها، و لا تمکّنتم من رضاع أخلافها إلّا من بعد ما صادفتموها جائلا خطامها، قلقا و ضینها، قد صار حرامها عند أقوام بمنزلة السّدر المخضود، و حلالها بعیدا غیر موجود، و صادفتموها، و اللّه، ظلّا ممدودا إلى أجل معدود. فالأرض لکم شاغرة، و أیدیکم فیها مبسوطة؛ و أیدی القادة عنکم مکفوفة، و سیوفکم علیهم مسلّطة، و سیوفهم عنکم مقبوضة. ألا و إنّ لکلّ دم ثائرا، و لکلّ حقّ طالبا و إنّ الثّائر فی دمائنا کالحاکم فی حقّ نفسه، و هو اللّه الّذی لا یعجزه من طلب، و لا یفوته من هرب. فأقسم باللّه، یا بنی أمیّة، عمّا قلیل لتعرفنّها فی أیدی غیرکم و فی دار عدوّکم! ألا إنّ أبصر الأبصار ما نفذ فی الخیر طرفه! ألا إنّ أسمع الأسماع ما وعى التّذکیر و قبله!
ترجمه
شما (اى افراد ضعیف الایمان) زمانى از لذّت و زرق و برق دنیا بهره بردید و از پستان آن شیر نوشیدید، که افسارش رها، و تنگ جهازش گشوده بود. (و کار شما به جایى رسید که) حرام دنیا در نظر گروهى، همچون درخت سدر بىخار بود و حلالش دور دست بلکه غیر موجود! به خدا سوگند! دنیایى که شما با آن رو به رو هستید، همچون سایهاى است گسترده، تا سر آمدى معیّن. امروز زمین براى شما آزاد و بىمانع و دستهایتان باز است، در حالى که دست رهبران (الهى شما) نسبت به شما
بسته است؛ شمشیرهاى شما بر آنان مسلّط، و شمشیرهاى آنان از شما باز گرفته شده است؛ ولى آگاه باشید! هر خونى خونخواهى دارد. و هر حقّى صاحب و طالبى. و انتقام گیرنده خونهاى ما، مانند کسى است که داور خویش است (که چیزى را فرو گذار نخواهد کرد،) و او خداوندى است که از گرفتن و مجازات کسى ناتوان نگردد و هیچ کس از پنجه عدالتش نگریزد. اى بنى امیّه! به خدا سوگند! به زودى این خلافت را در دست دیگران و در خانه دشمنان خود خواهید دید. آگاه باشید! بیناترین چشمها آن است که شعاعش در دل نیکىها نفوذ کند، و شنواترین گوشها آن است که اندرزها را در خود جاى دهد و پذیرا گردد!.
شرح و تفسیر
از شما انتظار نداشتم!
این بخش از خطبه- که به نظر مىرسد با بخش اوّل فاصلهاى داشته که مرحوم «سیّد رضى» آن قسمت را نقل نکرده؛ چون بناى آن بزرگوار، بر گزینش بخشهاى خاصّى از خطبهها و گلچینى از عبارات مولا علیه السّلام بوده است- به گفته بسیارى از شارحان نهج البلاغه، خطاب به بنى امیّه است و شاهد آن اینکه در اواخر این بخش، نام بنى امیّه به صراحت آمده است؛ در حالى که جمعى دیگر از شارحان نهج البلاغه معتقدند مخاطب در قسمت اوّل این بخش، باقى مانده صحابه پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و تابعین هستند و ذیل آن خطاب به بنى امیّه است و تعبیراتى که در آغاز این بخش است، معناى دوّم را تأیید مىکند؛ زیرا تعبیرات نشان مىدهد که امام علیه السّلام کسانى را مورد سرزنش قرار داده که انحراف از جادّه حقّ درباره آنها غیر منتظره بوده است و مىدانیم بنى امیّه در طول تاریخ گروهى ستم پیشه، مخالف اسلام و منحرف بودند.
به هر حال، امام علیه السّلام در این بخش مىفرماید: «شما (اى مسلمانان ضعیف
الایمان) زمانى از لذّت و زرق و برق دنیا بهره بردید، و از پستان آن شیر نوشیدید، که افسارش رها، و تنگ جهازش گشوده بود!». (فما احلولت(10) لکم الدّنیا فی لذّتها، و لا تمکّنتم من رضاع أخلافها(11) إلّا من بعد ما صادفتموها جائلا(12) خطامها(13)، قلقا(14) و ضینها)(15)
اشاره به اینکه در زمان حکومت عثمان و بعد از فتوحات اسلامى و ریخت و پاش در بیت المال، شما به لذّات دنیا و زرق و برق آن دست یافتید و همین امر، شما را از خدا دور ساخت؛ حاکمان مشغول ثروت اندوزى بودند و تودههاى مردم مشغول عیش و نوش.
لذا در ادامه سخن مىافزاید: «(کار به جایى رسید که) حرام دنیا در نظر گروهى همچون درخت سدر بىخار بود و حلالش دور دست و غیر موجود!». (قد صار حرامها عند أقوام بمنزلة السّدر المخضود، و حلالها بعیدا غیر موجود).
گروهى بر بیت المال افتاده بودند و با کمک دستیاران خود آن را غارت مىکردند و این اموال حرام در میان مردم گسترده مىشد.
تعبیر به «ألسّدر المخضود» (درخت سدر بىخار) اشاره به این است که نهى پروردگار و تحریم او همچون خارهایى است، در برابر لذّات نامشروع دنیا؛ ولى افراد بىتقوا و لا ابالى نواهى الهى را نادیده مىگیرند و حرام نزد آنها همچون سدر بىخار است. ارباب لغت مىگویند: درخت سدر انواعى دارد بعضى از آنها میوه بسیار شیرین
و معطّرى دارد که دست و لباس کسى که آن را مىخورد، آغشته به عطر آن مىشود.(16)
آرى، دنیا پرستان اموال حرام را همچون میوه شیرین سدر بىخار مىبلعند و اعتنا به اوامر و نواهى پروردگار ندارند و در چنین فضایى حرام همه جا را پر مىکند و حلال از دسترس مردم بیرون مىرود.
سپس مىافزاید: «به خدا سوگند! دنیایى که شما با آن رو به رو هستید، همچون سایهاى است گسترده تا سرآمدى معیّن؛ امروز زمین براى شما آزاد و بىمانع و دستهایتان باز است، در حالى که دست رهبران (واقعى و الهى) نسبت به شما بسته است! شمشیرهاى شما بر آنان مسلّط، و شمشیرهاى آنان از شما باز گرفته شده است!». (و صادفتموها، و اللّه، ظلّا ممدودا إلى أجل معدود، فالأرض لکم شاغرة(17)، و أیدیکم فیها مبسوطة؛ و أیدی القادة عنکم مکفوفة، و سیوفکم علیهم مسلّطة، و سیوفهم عنکم مقبوضة).
این تعبیرات به خوبى نشان مىدهد که در این بخش از خطبه، روى سخن به گروهى از مؤمنان، از بازماندگان صحابه و تابعین است؛ که آنها به هنگام وزش تندبادهاى آزمایش الهى، نتوانستند خود را حفظ کنند و همراه تندباد به هر سو حرکت کردند.
دنیا آنها را به خود مشغول داشت و فریفته زرق و برق خود نمود. این در حالى بود که حتّى براى امام علیه السّلام در دوران حکومتش امکان باز داشتن آنها نبود؛ چرا که در عصر عثمان چنان غرق در زخارف دنیا شدند، که نجات آنها به آسانى ممکن نبود.
سپس آنها را به شدّت تهدید مىکند که بدانند اوضاع چنین نمىماند و حساب و کتابى در کار است. مىفرماید: «آگاه باشید! هر خونى خونخواهى دارد و هر حقّى
صاحب و طالبى، و انتقام گیرنده خونهاى ما مانند کسى است که داور خویش است (که چیزى را فروگذار نخواهد کرد،) و او خداوندى است که از گرفتن کسى ناتوان نگردد و هیچ کس از پنجه عدالتش نگریزد!». (ألا و إنّ لکلّ دم ثائرا(18)، و لکلّ حقّ طالبا، و إنّ الثّائر فی دمائنا کالحاکم فی حقّ نفسه، و هو اللّه الّذی لا یعجزه من طلب، و لا یفوته من هرب).
اشاره به اینکه، اگر عذاب و انتقام الهى در برابر این خلاف کارىهاى ظاهر و آشکار، به تأخیر افتد، بدین معنا نیست که این اعمال به فراموشى سپرده شده است و یا کسى را توان و یاراى فرار از چنگال عدل الهى است.
جمله «إنّ الثّائر فی دمائنا …» (با توجه به اینکه «ثائر» از مادّه «ثار» که به معناى خونبها، یا خونخواهى است، گرفته شده) اشاره به این است که خونهایى که به ناحق از ما خاندان پیامبر ریخته مىشود، خون خواهش خداست؛ چرا که در راه او و براى او ریخته شده و جنبه شخصى و قبیلهاى ندارد و به یقین چنین خونخواهى، در کار خود عاجز نمىماند.
در پایان این بخش روى سخن را به بنى امیّه کرده و با تعبیرات پر معنایى به آنها هشدار مىدهد. مىفرماید:
«اى بنى امیّه! به خدا سوگند! به زودى این خلافت را در دست دیگران و در خانه دشمنان خود خواهید دید». (فأقسم باللّه، یا بنی أمیّة، عمّا قلیل لتعرفنّها فی أیدی غیرکم و فی دار عدوّکم!).
مبادا گمان کنید اگر خونهاى بىگناهان را ریختید و بر صغیر و کبیر رحم
نکردید و پایههاى حکومت خود را با ظلم و ستم و نهب اموال و سفک دما، محکم کردید، این قدرت و حکومت، مدّت زیادى براى شما باقى مىماند! تصوّر نکنید اگر خون من و فرزندانم در این راه ریخته شود، دنیا به کام شما خواهد بود! به زودى دشمنان شما از هر سو بر مىخیزند و ضربات خود را با قیامهاى پى در پى، بر سر شما وارد مىکنند و سرانجام کاخ حکومت شما فرو مىریزد و دودمان شما بر باد مىرود و دشمنانتان همه شما را از دم شمشیر مىگذرانند و حتّى بر مردگان شما نیز رحم نمىکنند؛ استخوانهاى مردگان را از قبر در آورده، آتش مىزنند.
تاریخ مىگوید: آنچه را امام علیه السّلام درباره آنها پیش بینى کرده بود، دقیقا واقع شد که بخشى از آن در شرح خطبه 87 گذشت.(19)
در پایان این سخن مىفرماید: «آگاه باشید! بیناترین چشمها آن است که شعایش در دل نیکىها نفوذ کند و شنواترین گوشها آن است که یادآورىها را در خود جاى دهد و پذیرا گردد!». (ألا إنّ أبصر الأبصار ما نفذ فی الخیر طرفه! ألا إنّ أسمع الأسماع ما وعى التّذکیر و قبله).
اشاره به اینکه اگر شما و سایر مردم، چشم و گوش باز داشته باشید؛ پیدا کردن راه خیر و سعادت، مخفى و پیچیده نیست؛ ولى افسوس! که هواى نفس و هوسهاى سرکش، چنان پرده ظلمانى بر چشم و گوش انسان مىاندازد، که حقایق واضح را نمىبیند و دوستانهترین اندرز را نمىشنوند.
جالب اینکه از یکى از سران بنى امیّه بعد از زوال حکومت آنها پرسیدند سبب زوال ملک شما چه بود؟ او در پاسخ گفت: «عمّال ما بر رعایا ظلم کردند و انتظار داشتند ما عکس العملى نشان ندهیم. مالیاتهاى سنگین بر مردم تحمیل کردیم و آنها از اطراف ما پراکنده شدند. باغها و زراعتهاى ما ویران شد و خانههاى ما خالى
گشت. ما به وزراى خود اعتماد کردیم، ولى آنها منافع خویش را بر منافع ما مقدّم داشتند و کارها را بدون اطّلاع ما انجام دادند و نتیجه را از ما پنهان داشتند. حقوق لشکریان را به موقع به آنها ندادیم و آنها از اطاعت ما سر پیچیدند و دست در دست دشمنان ما گذاشتند. ما از مقابله دشمنان ناتوان شدیم، چون یار و یاورى نداشتیم و پنهان ماندن اخبار و حقایق از ما، از مهمترین اسباب زوال حکومت ما بود».(20) (دقت کنید، این درست همان چیزى است که امام علیه السّلام در خطبه بالا پیش بینى فرمود!).
بخش سوم
أیّها النّاس، استصبحوا من شعلة مصباح واعظ متّعظ، و امتاحوا من صفو عین قد روّقت من الکدر.
عباد اللّه، لا ترکنوا إلى جهالتکم، و لا تنقادوا لأهوائکم، فإنّ النّازل بهذا المنزل نازل بشفا جرف هار، ینقل الرّدى على ظهره من موضع إلى موضع، لرأی یحدثه بعد رأى؛ یرید أن یلصق ما لا یلتصق، و یقرّب ما لا یتقارب! فاللّه اللّه أن تشکوا إلى من لا یشکی شجوکم، و لا ینقض برأیه ما قد أبرم لکم.
ترجمه
اى مردم! چراغ قلب خود را، از شعله (پر فروغ) واعظ با عمل، روشن سازید، و ظرف وجود خویش را، از آب زلال چشمهاى که از آلودگىها پاک است، پر کنید. اى بندگان خدا! بر نادانىهاى خود تکیه نکنید و تسلیم هوسهاى خویش نشوید! زیرا آن کس که در این مقام بر آید (و تکیه بر جهالت و هوا و هوسها کند) همچون کسى است که بر لب پرتگاهى که در شرف فرو ریختن است قرار گرفته. او بار هلاکت را بر دوش مىکشد و از جایى به جاى دیگر مىبرد و براى توجیه آراى ناپخته و ضدّ و نقیض خویش، مطالب نامتناسب را به هم پیوند مىدهد. از (نافرمانى) خدا بپرهیزید! و شکایت خویش را نزد کسى که نمىتواند مشکل شما را حل کند و توان ندارد که با فکر خود گره از کار شما بگشاید، مبرید.
شرح و تفسیر
دست از دامن رهبر الهى خود بر ندارید
در این بخش از خطبه، امام علیه السّلام به پند و اندرز مردم پرداخته و با مواعظ شایسته و نکات پر معنا، آنها را اندرز مىدهد و در آغاز براى آماده ساختن روح و جان آنها مىفرماید: «اى مردم! چراغ دل خود را از شعله (پر فروغ فکر) واعظ با عمل، روشن سازید و ظرف وجود خویش را از آب زلال چشمهاى که از آلودگىها پاک است پر کنید!» (أیّها النّاس، استصبحوا من شعلة مصباح واعظ متّعظ، و امتاحوا(21) من صفو عین قد روّقت(22) من الکدر).
همانگونه که چراغهاى پر نور، مسیر انسان را در تاریکىها روشن مىسازد و از سقوط در پرتگاه، یا رفتن به بىراهه حفظ مىکند؛ بهرهگیرى از اندرزهاى «واعظ متّعظ» نیز، در سیر و سلوک معنوى و فکرى و اخلاقى، انسان را از انحرافات عقیدتى و اخلاقى نگاه مىدارد و همانگونه که آب صاف و خالى از هر گونه کدورت و آلودگى، مایه حیات جسم انسان و همه موجودات زنده است؛ اندرزهاى شایسته رهروان راه حق، مایه حیات جان و روح آدمى است.
روشن است که منظور از این چراغ هدایت و چشمه آب حیات، وجود خود امام علیه السّلام است که مردم حق شناس مىبایست تا زمانى که دست رسى دارند نهایت استفاده را از آن حضرت بکنند: افسوس و صد افسوس! که نکردند و ما امروز بر سر سفره هدایت او نشستهایم و از گوشهاى از کلمات آن حضرت که به ما رسیده است، چراغ دل را روشن مىسازیم و از چشمه زلالش سیراب مىشویم.
در ادامه این سخن، بندگان خدا را به طور عام مخاطب قرار داده و از تکیه بر
جهل و نادانى و هوا و هوس و افکار باطل بر حذر مىدارد.
مىفرماید: «اى بندگان خدا! بر نادانىهاى خود تکیه نکنید و تسلیم هوسهاى خویش نشوید!» (عباد اللّه، لا ترکنوا إلى جهالتکم، و لا تنقادوا لأهوائکم).
سپس دلیل روشنى براى این دستور بیان مىکند و مىفرماید: «زیرا آن کس که در این مقام بر آید (و تکیه بر جهالت و هوا و هوسها کند) همچون کسى است که بر لب پرتگاهى که در شرف فرو ریختن است، قرار گرفته». (فإنّ النّازل بهذا المنزل نازل بشفا جرف هار).(23)
«آرى او بار هلاکت و فساد را بر دوش مىکشد و از جایى به جاى دیگر مىبرد!» (ینقل الرّدى على ظهره من موضع إلى موضع).
«و براى توجیه آراى ناپخته و ضدّ و نقیض خویش، مطالب نامتناسب را به هم پیوند مىدهد!» (لرأی یحدثه بعد رأی؛ یرید أن یلصق ما لا یلتصق، و یقرّب ما لا یتقارب!).
امام علیه السّلام در این عبارات، با تشبیهات زیبا و رسایى که فرموده، یک حقیقت مهم را بیان مىکند که یکى از سرچشمههاى گمراهى، تکیه کردن بر پندارهاى بىاساس و گمانهاى باطل و آراى فاسد و غیر مستدل است. اینها گاه ظاهر فریبندهاى دارد! همچون لب رودخانهها، یا پرتگاههایى که ظاهرش محکم، امّا زیر آن خالى شده است! افراد بىخبر، پاى بر آن مىنهند و ناگهان در درون رودخانه، یا قعر درّه سقوط مىکنند.
اینها با اصرار بر پندارهاى جاهلانه خود، همانند کسانى هستند که اسباب مرگ و
سقوط خویش را بر دوش گرفته، به هر سو مىبرند. و یکى از ناهنجارىها و بدبختىهاى آنان این است که براى توجیه افکار باطل خود به امور باطل دیگرى استناد مىکنند و به این ترتیب، روز به روز و لحظه به لحظه، در گمراهى عمیقترى فرو مىروند.
اینها نقطه مقابل کسانى هستند که در آغاز این بخش، به آنان اشاره شد: کسانى که از چراغ هدایت رهروان راستین، نور مىگیرند و از چشمههاى زلال علم آنها سیراب مىشوند.
سپس امام علیه السّلام در یک نتیجهگیرى مىفرماید: «از (نافرمانى) خدا بپرهیزید و شکایت خویش را نزد کسى که نمىتواند مشکل شما را حل کند توان ندارد که با فکر خود گره از کار شما بگشاید، مبرید!» (فاللّه اللّه أن تشکوا إلى من لا یشکی شجوکم(24)، و لا ینقض برأیه ما قد أبرم لکم).
این جمله ممکن است اشاره به یکى از سرچشمههاى جهالت و گرفتارى در چنگال پندارهاى باطل باشد و آن، مشورت نزد نااهلان بردن است! کسانى که از فکر سلیم و رأى قاطع و آگاهى کافى براى حل مشکلات بىبهرهاند و مشورت کنندگان را همراه خود به وادى ضلالت مىکشانند.
این احتمال نیز وجود دارد که اشاره به مطلب تازهاى باشد و آن اینکه مردم فریب قدرتهاى کاذب و جبّار را که جز به منافع خویش نمىاندیشند (همچون بنى امیّه) نخورند و حلّ مشکلات خویش را از آنها نخواهند، که نه تنها مشکلى را حل نمىکنند، بلکه در بسیارى از اوقات بر مشکلات نیز مىافزایند.
بخش چهارم
إنّه لیس على الإمام إلّا ما حمّل من أمر ربّه: الإبلاغ فی الموعظة، و الاجتهاد فی النّصیحة، و الإحیاء للسّنّة، و إقامة الحدود على مستحقّیها، و إصدار السّهمان على أهلها. فبادروا العلم من قبل تصویح نبته، و من قبل أن تشغلوا بأنفسکم عن مستثار العلم من عند أهله، و انهوا عن المنکر و تناهوا عنه، فإنّما أمرتم بالنّهی بعد التّناهی!
ترجمه
به یقین امام و پیشوا جز وظایفى که به امر خداوند بر عهده او نهاده شده، وظیفهاى ندارد؛ یعنى ابلاغ مواعظ به همه مردم و تلاش و کوشش در خیرخواهى در تمام زمینهها، احیاى سنّت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله (و اجراى تمام قوانین الهى) و اجراى حدود الهى نسبت به تمام مستحقّین، بدون تبعیض و بىکم و کاست، و احقاق حقوق و پرداختن سهم همگان (از بیت المال). (امّا وظیفه شما این است که:) در فرا گرفتن علم بکوشید، پیش از آن که درخت آن بخشکد و قبل از آن که به خود مشغول گردید علم و دانش را از معدن آن که نزد اهلش مىباشد استخراج کنید.
مردم را از منکرات باز دارید، و خودتان نیز مرتکب نشوید! چرا که شما موظّف هستید خود، ترک گناه کنید؛ آنگاه مردم را از آن نهى نمایید!.
شرح و تفسیر
وظایف امام و مردم
در این بخش از خطبه، امام علیه السّلام به وظایف پنجگانه پیشواى مسلمین و وظایف مسلمانان در میان خود پرداخته و نکات مهمّى را در این زمینه یادآور مىشود؛ گویى بحثهاى پیشین امام علیه السّلام که در بخش قبل آمده، این سؤال و ایراد را در اذهان بعضى برانگیخته که اگر ما در وادى جهالت افتادیم و یا شکایت مشکلات خویش به نااهل بردهایم، به خاطر آن است که امام دست ما را نگرفته و پا به پا نبرده و شیوه راه رفتن را به ما نیاموخته است.
در پاسخ این سؤال مقدّر، امام علیه السّلام مىفرماید: من تمام وظایف خویش را که در پنج امر خلاصه مىشود، در برابر شما انجام دادهام. این شما هستید که در انجام وظیفه کوتاهى کردهاید. مىفرماید:
«امام و پیشوا غیر از آنچه به فرمان خدا بر عهده او نهاده شده است وظیفهاى ندارد». (إنّه لیس على الإمام إلّا ما حمّل من أمر ربّه).
وظایف او از این قرار است:
1- مواعظ الهى را به همه ابلاغ کند (و آموزشهاى لازم را در تمام زمینهها به مردم بدهد)». (الإبلاغ فی الموعظة).
2- «تلاش و کوشش در خیرخواهى (در تمام زمینهها)». (و الاجتهاد فی النّصیحة).
3- «احیاى سنّت پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله (و اجراى تمام قوانین الهى)». (و الإحیاء للسّنّة).
4- «اجراى حدود الهى نسبت به تمام مستحقّین (بدون تبعیض و بىکم و کاست)». (و إقامة الحدود على مستحقّیها).
5- «پرداختن حقوق و سهم همگان (از بیت المال)» (و إصدار السّهمان(25) على أهلها).
و به این ترتیب، وظایف اصلى پیشواى مسلمین مشخّص شده است. از یکسو: باید نسبت به احکام اسلام اطّلاع رسانى کامل کند، به گونهاى که طالبان حقّ، از جهل و نادانى بدر آیند و بىاطّلاعى از احکام بدون دلیل، عذر شناخته نشود.
از سوى دیگر: در خیرخواهى مسلمین و اصلاح وضع دینى و دنیوى، اجتماعى، اقتصادى و سیاسى مردم نهایت تلاش و کوشش را به کار بندد.
و از سوى سوم: براى احیاى احکام الهى و سنّت پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله از طریق امر به معروف و نهى از منکر، یا هر وسیله دیگرى کوشش کند.
و از سوى چهارم: براى پیشگیرى از جرایم، حدود الهى را در مورد مستحقّین، بدون هیچ گونه تبعیض و تسامح اجرا کند.
و از سوى پنجم: حقوق مستحقّین و نیازمندان را از بیت المال، بى کم و کاست بپردازد.
هنگامى که پیشواى مسلمین این امور را انجام دهد، دین خود را به بندگان خدا ادا کرده است و اگر نابسامانى پیش آید، در اثر کوتاهى مردم است.
سپس امام علیه السّلام به وظایف مردم پرداخته و سه وظیفه عمده براى آنها بیان مىکند.
نخست مىفرماید: «در فراگرفتن علم بکوشید پیش از آن که درخت آن بخشکد!
و قبل از آن که به خود مشغول گردید (و به دنیا آلوده شوید). علم و دانش را از نزد اهلش استخراج کنید!». (فبادروا العلم من قبل تصویح(26) نبته، و من قبل أن
تشغلوا بأنفسکم عن مستثار(27) العلم من عند أهله).
منظور از خشکیدن درخت علم، ممکن است شهادت آن حضرت باشد و منظور از مرکز جوشش علم نیز وجود مبارک خود او باشد. به این ترتیب، به آنها هشدار مىدهد پیش از آنکه از میان شما بروم آنچه مىخواهید بپرسید و فراگیرید.
این سخن همانند چیزى است که در اواخر عمر مبارکش مىفرمود: «سلونی قبل أن تفقدونی، از من به پرسید پیش از اینکه مرا نیابید».(28)
این احتمال نیز وجود دارد که مراد حضرت از این جمله، خشکیدن درخت وجود انسان باشد؛ چون انسان در هر سنّ و سالى آماده فراگیرى علوم نیست. و این تفسیر با جمله بعدى هماهنگ است؛ زیرا هر چه عمر انسان بالاتر رود، هم گرفتارى او بیشتر مىشود و هم استعداد فراگیرى او کمتر مىشود. جمع بین این دو تفسیر نیز کاملا ممکن است.
در بیان دومین و سومین وظیفه مردم چنین مىگوید: «مردم را از منکرات باز دارید، و خودتان نیز مرتکب نشوید، چرا که شما موظّف هستید اوّل خودتان ترک گناه کنید، و آنگاه مردم را از آن نهى نمایید!». (و انهوا عن المنکر و تناهوا عنه، فإنّما أمرتم بالنّهی بعد التّناهی!).
به این ترتیب، وظیفه مردم این است که اوّلا: سطح معرفت و علم و آگاهى خود را بالا ببرند؛ چرا که جهل یکى از عوامل ناهنجارىهاست و ثانیا: در عمل به دستورات خداوند بکوشند و وظیفه امر به معروف و نهى از منکر را که یک وظیفه عمومى است، فراموش نکنند و به یقین اگر حکومت وظایف پنجگانه خود را انجام دهد، و مردم به این وظایف سهگانه عمل کنند، صلاح و سعادت جامعه را فرا خواهد گرفت.
در اینجا میان «شارحان نهج البلاغه» سؤالى مطرح شده، سؤالى که به ذهن هر خواننده دقیقى مىآید و آن این که: چگونه امام علیه السّلام نهى از منکر را مشروط به خوددارى شخص خود نهى کننده از منکرات شمرده و فرموده: «فإنّما أمرتم بالنّهى بعد التّناهی!».
«ابن ابى الحدید» در پاسخ این اشکال مىگوید: «منظور این نیست که نهى از منکر مشروط به خوددارى شخص نهى کننده باشد؛ بلکه منظور این است که من نخست شما را به خوددارى از منکرات امر کردم و سپس نهى کردن دیگران».(29)
مرحوم «شارح خویى» این پاسخ را نوعى تکلّف شمرده، سپس افزوده: «بهتر این است که در پاسخ این سؤال گفته شود، امام علیه السّلام در ابتدا هر دو را واجب شمرده (بىآنکه هیچ کدام مشروط به دیگرى باشد) و جمله اخیر اشاره به این است که وجوب خویشتن دارى از منکرات و موکّدتر از وجوب نهى از منکر است! چرا که اصلاح خویشتن، مقدّم بر اصلاح دیگران است».(30)
ولى بهتر این است که گفته شود: خویشتن دارى از گناه، شرط کمال نهى از منکر است، نه شرط وجوب. زیرا، به یقین انسان وقتى خود مرتکب گناهى شود و بخواهد دیگران را از آن نهى کند، سخن او تأثیر چندانى نخواهد داشت و اگر مردم جریان را بدانند او را مورد تمسخر قرار مىدهند و مىگویند:
ببرى مال مسلمان و چو مالت ببرند
بانک و فریاد بر آرى که مسلمانى نیست!
لذا پیشوایان اسلام بر این معنا تأکید داشتند که: ما شما را از هر کارى نهى مىکنیم، نخست خودمان از آن پرهیز داریم.
داستان نهى کردن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله کودکى را از خرما معروف است، که در آن روز که
حضرت خرما خورده بود او را نهى نکرد و در ادبیّات فارسى نیز آمده است: رطب خورده منع رطب چون کند!
امیر مؤمنان على علیه السّلام نیز سوگند یاد مىکند که: «و اللّه! شما را از هر چیز نهى کردم، قبلا خودم آن را ترک گفتم».(31)
1) سند خطبه: بخشى از این خطبه را مفسّر معروف «علىّ بن ابراهیم» (متوفّاى 307) در تفسیر خود (جلد 1، صفحه 384) ذیل آیه «لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ» (نحل- آیه 25) از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است همانگونه که «شیخ مفید» نیز بخشى از آن را در کتاب ارشاد (صفحه 1600) آورده است و هر دو بزرگوار قبل از «سیّد رضى» مىزیستهاند.
2) «کهل» به معناى فرد میانسال است و بعضى گفتهاند این واژه به کسى که سى سال به بالا داشته باشد، اطلاق مىشود و به معناى پیر نیست.
3) «شیمه» به معناى اخلاق است و جمع آن «شیم» (بر وزن ستم) است.
4) «دیمه» به معناى بارانى است که به صورت طولانى و نرم نرم و بدون رعد و برق مىبارد.
5) سوره نحل، آیه 89.
6) سوره بقره، آیه 119.
7) مناقب ابن شهرآشوب، جلد 1، صفحه 34 تا 37. (مطابق نقل شرح نهج البلاغه شوشترى، جلد 2، صفحه 204) و سیره ابن هشام، جلد 1، صفحه 178.
8) همان مدرک.
9) این حدیث را ابن شهرآشوب، طبق نقل بحار الانوار، جلد 15، صفحه 332 آورده است.
10) «احلولت» یعنى شیرین شد؛ از مادّه «حلو» به معناى شیرینى گرفته شده است.
11) «اخلاف» جمع «خلف» (بر وزن جلف) به معناى نوک پستان شتر است.
12) «جائل» از مادّه «جولان» در اصل به معناى زائل شدن چیزى از مکانش مىباشد. این تعبیر در مورد حیوانى که مهارش را رها مىکنند و به هر سو مىرود، اطلاق مىشود.
13) «خطام» به معناى مهار و افسار است.
14) «قلق» از مادّه «قلق» (بر وزن ضرب) به معناى اضطراب و حرکت دادن چیزى است.
15) «وضین» نوار پهنى است که دو طرف آن را از زیر شکم حیوان به جهاز شتر مىبندند، تا سقوط نکند و در فارسى به آن تنگ (بر وزن سنگ) مىگویند.
16) لسان العرب، مادّه «سدر».
17) «شاغره» از مادّه «شغور» به معناى خالى شدن و آزاد و بىمانع گشتن است.
18) «ثائر» از مادّه «ثأر» (بر وزن قعر) (که همزه آن تبدیل به الف شده و «ثار» (بر وزن غار) خوانده مىشود.) در اصل به معناى خوانخواهى و خونبهاست و گاهى به معناى خون گفته شده که آن هم کنایه از همین است و تعبیر به «ثار اللّه» که درباره امام حسین و امیر مؤمنان آمده است: (یا ثار اللّه و ابن ثاره.) اشاره به این است که خونبها و خونخواهى آن دو بزرگوار، تعلّق به خانواده، یا قبیلهاى ندارد؛ بلکه تعلّق به خدا دارد و مربوط به تمام جهان انسانیّت است.
19) پیام امام، جلد 3، صفحه 591 تا 600 و جلد 4، بخش پایانى خطبه 93.
20) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 7، صفحه 136، ذیل خطبه مورد بحث.
21) «امتاحوا» از مادّه «متح» به معناى بالا کشیدن دلو، از چاه آب است.
22) «روّقت» از مادّه «روق» (بر وزن فوق) به معناى صاف بودن است و هنگامى که به باب تفعیل برده مىشود، به معناى تصفیه کردن مىآید و «روّقت» به صورت فعل مجهول به معناى تصفیه شده است.
23) «شفا» به معناى لبه چیزى است و در اصل به معناى لبه چاه و رودخانه مىباشد. و واژه «شفه» به معناى لب نیز از همین ریشه است. «جرف» به معناى حاشیه رودخانه و یا چاه است. (ولى «شفا» لبه آن چیز مىباشد). «هار» از مادّه «هور» (بر وزن غور) به معناى فرو ریختن و ویران شدن و شکست برداشتن است. بنابر این، مجموع سه کلمه چنین معنا مىدهد: لبه حاشیه پرتگاهى که در حال فرو ریختن است.
24) «شجو» به معناى غم و اندوه است. (این واژه، هم معناى مصدرى دارد، هم اسم مصدرى).
25) «سهمان» (بر وزن لقمان) جمع «سهم» به معناى بهره و نصیب است.
26) «تصویح» به معناى خشک شدن گیاه و چوب و مانند آن است، به حدّى که شکاف بردارد.
27) «استثار» از مادّه «استیثار» گرفته شده، و در اینجا به معناى به هیجان در آوردن و منتشر ساختن است.
28) نهج البلاغه، خطبه 93.
29) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 7، صفحه 170.
30) شرح نهج البلاغه مرحوم خویى، جلد 7، صفحه 251.
31) نهج البلاغه، خطبه 175.
