و قاله علیه السّلام
لا تقاتلوا الخوارج بعدی، فلیس من طلب الحقّ فأخطأه، کمن طلب الباطل فأدرکه.
ترجمه
بعد از من با خوارج نبرد نکنید! زیرا کسى که در جستجوى حق بوده و خطا کرده، همانند آن کس که طالب باطل بوده و آن را بدست آورده است، نمىباشد.
شرح و تفسیر
فرق خوارج با شامیان جنایتکار!
در پایان جلد دوم، چند خطبه یا سخن داشتیم که همه مربوط به خوارج بود و هر کدام به بخشهاى مهمّى از زندگى و سرنوشت و موضعگیرىهاى آنها اشاره داشت.
در آغاز این جلد نیز، در کلام کوتاه و پر معناى دیگرى به آنها اشاره مىفرماید و
دستور روشنى درباره مبارزه مسلّحانه با آنان بعد از خودش بیان مىفرماید و مىگوید: «بعد از من با خوارج نبرد نکنید (و لبه تیز حملات خود را متوجّه حکومت ظالمانه و ویرانگر بنى امیّه کنید!)» (لا تقاتلوا الخوارج بعدی)
با توجّه به اینکه بخش قابل ملاحظهاى از زندگى امام علیه السّلام در مبارزه با آنان گذشت، مخصوصا در نهروان ضربات بسیار قاطع و کوبندهاى بر پایههاى آنان وارد ساخت، و دشمنان سرسخت امام علیه السّلام را خوارج تشکیل مىدادند، و مىدانیم که شهادت امام علیه السّلام به دست همانها صورت گرفت، با این همه دستور ترک مبارزه با آنان، سؤال برانگیز است از اینرو امام علیه السّلام در ادامه این سخن به ذکر دلیل روشنى پرداخته و مىفرماید: «زیرا کسى که در جستجوى حق بوده و خطا کرده، همانند آن کس که طالب باطل بوده و آن را به دست آورده است نمىباشد»! (فلیس من طلب الحقّ فأخطأه کمن طلب الباطل فأدرکه)
همان گونه که مرحوم «سیّد رضى» با جمله: «یعنی معاویة و أصحابه» اشاره کرده است، منظور امام علیه السّلام معاویه و یاران او است. به این ترتیب به اصحابش توصیه مىکند به جاى اینکه در دو جبهه مبارزه کنند، مبارزه خود را منحصرا متوجّه غاصبان بنى امیّه و غارتگران شام سازند.
بىشک یاران امام علیه السّلام بعد از او مانند آن حضرت نبودند، و توان مبارزه در دو جبهه را نداشتند، و امام علیه السّلام با این دستور حساب شده، به آنها توصیه مىکند که نیروى خود را پخش نکنند و در آن واحد با دو دشمن وارد مبارزه نشوند، به ویژه آنکه «خوارج» با حکومت شام، سخت مخالف بودند و ممکن بود در یک جبهه همراه مؤمنان راستین، با شامیان وارد جنگ شوند، از همه اینها گذشته «خوارج» در مرکز حکومت «امیر مؤمنان علیه السّلام» قرار داشتند و به آسانى مىتوانستند مرکز را ناامن کنند. مجموعه این جهات سه گانه سبب شد که امام علیه السّلام این دستور حساب شده را نسبت به دوران بعد از خودش، به یارانش بدهد.
از اینجا جواب سؤال معروفى که بسیارى از «مفسّران نهج البلاغه» مطرح کردهاند و بعضا پاسخهاى دقیقى به آن ندادهاند، روشن مىشود و آن اینکه: امام علیه السّلام چرا خودش با «خوارج» به مبارزه برخاست ولى یارانش را از مبارزه با «خوارج» نهى مىکند؟ چرا خودش شمشیر در میان آنها مىنهد و اصحاب خود را از این کار بر حذر مىدارد.؟
پاسخ این سؤال آن است که شرایط زمان امام علیه السّلام با شرایط دوران بعد از او، بسیار متفاوت بود و فرمانده لایق و مدبّر کسى است که شرایط مبارزه را روز به روز، بلکه ساعت به ساعت در نظر بگیرد و هرگز جمود بر یک روش نداشته باشد.
از همه این امور گذشته، علّتى که امام علیه السّلام براى این دستور ذکر مىکند بسیار دقیق و لطیف است؛ مىگوید: «در مقایسه خوارج با ظالمان شام، نباید فراموش کنید که اینها افراد نادانى بودند که به گمان خود به طلب حق برخاستند ولى بر اثر جهل و تعصّب، راه افراط را پیمودند و از حق تجاوز نمودند و در آن سوى حق قرار گرفتند ولى معاویه و یارانش آگاهانه به دنبال باطل رفتند و به آن رسیدند.»
بنابراین، اگر بنا باشد انسان تنها با یکى از این دو دشمن مبارزه کند و توانایى بر پیکار هر دو نداشته باشد کدام را باید انتخاب نماید؟ بىشک باید گروه دوم را براى مبارزه برگزیند و هر گاه از مبارزه با او فراغت حاصل شد، به مبارزه با گروه باطل اوّل برخیزد.
در حدیثى که «مبرّد» آنرا در «کامل» نقل کرده چنین مىخوانیم که: بعد از شهادت «امیر مؤمنان على علیه السّلام» افرادى از سران «خوارج»، با همکارى پیروان خود بر معاویه شوریدند و این در حالى بود که «معاویه» در کوفه بود، و «امام حسن علیه السّلام» از کوفه خارج شده و عزم مدینه داشت، معاویه کسى را به خدمت «امام حسن علیه السّلام» فرستاد که مبارزه با «خوارج» را بر عهده بگیرد، «امام حسن علیه السّلام» در جواب فرمود:
«من از جنگ با تو خوددارى کردم براى حفظ خونهاى مسلمین، آیا از طرف تو با گروهى جنگ کنم که تو به کشته شدن از آنها سزاوارترى!»(2) هدف امام از این جواب، آن بود که «خوارج» هر چند گمراهند، امّا ضلالت و گمراهى آنها کمتر از «معاویه» و همدستان اوست.
جالب اینکه على علیه السّلام به دست خوارج شهید شد و این جنایت بزرگ در جهان اسلام بوسیله آنها رخ داد و این کار در زمان خود آن حضرت نیز پیشبینى شده بود، با این حال امام علیه السّلام هر گونه انتقامجویى نسبت به آنها را در مىکند و حتّى از مبارزه با آنان بعد از خودش نهى مىفرماید و این یکى از نشانههاى بارز عدالت آن حضرت است که در تاریخ زمامداران جهان، کمتر نظیر آن دیده شده است.
بدیهى است این دستور امام علیه السّلام ناظر به زمانى است که «خوارج» دست به شرارت و ناامنى در شهرهاى مسلمین نزنند و اگر مرتکب این کار مىشدند مىبایست به عنوان «محارب» و «مفسد فی الأرض» با آنها جنگید.
نکتهها
1- گمراهتر از خوارج!
بىشک «خوارج»- با اوصاف و احوالى که در پایان جلد دوم درباره آنها ذکر شد و مطالب بیشترى که غالب مورّخان اسلام پیرامون عقاید و اوصاف و زندگى آنها نوشتهاند- گروهى بسیار گمراه و سنگدل و خطرناک و منحرف بودند، ولى امام علیه السّلام در خطبه بالا «معاویه» و یارانش را از آنها گمراهتر مىشمرد که اگر تنها توان مبارزه با یکى از این دو گروه باشد، اولویّت را در مبارزه با «معاویه» و همدستانش مىداند.
«ابن ابى الحدید» در «شرح نهج البلاغه» خود در شرح و تبیین این مسأله چنین مىگوید: «بسیارى از اصحاب ما نسبت به اعتقادات دینى «معاویه» خرده گرفتهاند و تنها به تفسیق او قانع نیستند بلکه او را مسلمان نمىدانند و از او سخنان و جملههایى نقل کردهاند که گاه در لابهلاى کلامش ظاهر مىشد و دلیل بر بىایمانى او بود، از جمله اینکه «زبیر بن بکّار» که نه شیعه بود و نه معاویه را متّهم مىساخت.(به گواهى اینکه با على علیه السّلام میانه خوبى نداشت و از آن حضرت دورى مىکرد.) مىگوید: «فرزند «مغیرة بن شعبه» مىگوید همراه پدرم نزد «معاویه» رفته بودیم و پدرم غالبا نزد او مىرفت و با او سخن مىگفت و هنگامى که باز مىگشت عقل و هوش سرشار او را مىستود ولى شبى از شبها از نزد «معاویه» بازگشت، در حالى که بسیار ناراحت بود حتّى شام نخورد و بسیار غمگین به نظر مىرسید! مدّتى انتظار کشیدم امّا حالش همانگونه بود، گمان کردم ما کار خلافى انجام دادیم. گفتم چرا امشب این چنین ناراحتى؟ گفت: فرزندم «جئت من عند أکفر النّاس و أخبثهم، از نزد کافرترین و خبیثترین مردم مىآیم!» گفتم مگر چه شده است؟ گفت: امشب با معاویه خلوت کرده بودم به او گفتم: «سنّى از تو گذشته است اگر عدالت پیشه کنى و نیکوکارى را گسترش دهى به جاست، تو بزرگ شدهاى اگر نسبت به برادرانت از «بنىهاشم» نیکى کنى و صله رحم به جاى آورى بسیار شایسته است، زیرا آنها امروز براى تو خطرى محسوب نمىشوند و این نیکوکارى ثواب دارد و نام تو به نیکى در تاریخ اسلام باقى مىماند.»
«معاویه» (عصبانى شد و) گفت: چه نامى از من باقى بماند! «ابوبکر» مدّتى عهدهدار خلافت بود و عدالت پیشه کرد و کارهاى مهمّى انجام داد، امّا همین که از دنیا رفت نام او هم از خاطرهها محو شد، تنها مردم مىگویند: «ابوبکر چنین و ابوبکر چنان!» سپس عمر به خلافت رسید و ده سال در پیشرفت اسلام در جهان
تلاش و کوشش کرد، او هم که از دنیا رفت نام او هم برچیده شد، جز اینکه مىگویند:«عمر چنین و عمر چنان!» ولى در مورد «ابن ابى کبشه(3)» (پیامبر اسلام) همه روز پنج بار مردم فریاد مىکشند: «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه» (و پیوسته نام او را با عظمت هر چه بیشتر، زنده نگه مىدارند) با این حال چه عملى از من باقى مىماند و چه نام و خاطرهاى در تاریخ از ما وجود خواهد داشت، اى بىپدر!، سپس افزود: «لا و اللّه إلّا دفنا دفنا، نه به خدا سوگند! هیچ راهى جز این نیست که این نام (نام پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله) دفن شود و از خاطرهها محو گردد»!(4)
(این سخن بود که «مغیرة بن شعبه» را که خود مرد منحرفى بود چنان ناراحت ساخت که نه تنها «معاویه» را تکفیر نمود، بلکه او را از کافرترین مردم شمرد!).
«ابن ابى الحدید» پس از نقل این سخن به تجزیه و تحلیل درباره کارهاى «معاویه» مىپردازد و زندگى اشرافى و طاغوتى او را ترسیم مىکند و خلافکارىهاى او را یکى بعد از دیگرى، بر مىشمرد به گونهاى که براى هر ناظر بىطرف، تردیدى در فساد «معاویه» از نظر اعتقاد و عمل، باقى نمىماند و شاهد روشنى براى گفتار امام در بالاست که مبارزه با او را در اولویّت قرار مىدهد.
از جمله این که مىگوید: «اعمال مخالف و آشکاراى «معاویه» از قبیل: پوشیدن حریر، استعمال ظروف طلا و نقره، جمعآورى غنایم براى خود، اجرا نکردن حدود و مقررّات اسلام درباره اطرافیان و کسانى که مورد علاقهاش بودند، ملحق کردن «زیاد» را به خود و او را برادر خود خواندن، با اینکه پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله فرموده بود:«الولد للفراش و للعاهر الحجر، فرزند به همسر ملحق مىشود و سهم زناکار سنگسار شدن
است» کشتن «حجر بن عدى» و یاران پاک او، توهین به ابوذر و او را سوار بر شتر برهنه کردن و فرستادنش به مدینه، ناسزا گفتن به «امیر مؤمنان على» علیه السّلام و «امام حسن» علیه السّلام و «ابن عباس» بر روى منابر، ولیعهد قرار دادن «یزید» شرابخوار و قمارباز و … همه و همه دلیل بر کفر و الحاد او است!
«ابو درداء» مىگوید: «به معاویه گفتم از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله شنیدم هر کس از ظرف طلا و نقره بیاشامد آتش جهنم درونش را فرا خواهد گرفت»، «معاویه» گفت: «أمّا أنا فلا أرى بذلک بأسا، امّا من براى آن ایرادى نمىبینم»
«ابو درداء» پاسخ داد: عجبا! من از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نقل مىکنم او رأى شخص خود را اظهار مىکند! من دیگر در سرزمینى که تو هستى نخواهم ماند(5)»
2- حقطلبان گمراه و باطل گرایان آگاه!
در سخن بالا دیدیم که امام علیه السّلام در مقایسه «خوارج» با لشکر شام و پیروان «معاویه» خوارج را بر آنها ترجیح مىدهد و چنین استدلال مىفرماید که: «خوارج به پندار خود، دنبال حق بودند ولى خطا کردند (و بر اثر جهل و لجاجت و تعصّب) از حق تجاوز کردند و در طرف افراط قرار گرفتند، ولى معاویه و پیروانش آگاهانه به دنبال باطل رفتند و به آن رسیدند»
این مقایسه مخصوص به عصر و زمان آن حضرت نیست، بلکه در هر زمانى این دو گروه یافت مىشوند. هم اکنون گروههایى از دشمنان اسلام را مىشناسیم که آگاهانه به سوى باطل مىروند و کمر به محو اسلام و مسلمین بستهاند؛ در حالى که گروههایى هستند خواهان حقّاند امّا به علل گوناگون به آن نمىرسند، آنها نیز در مقابل مسلمین قرار مىگیرند.
مسلمین نباید هر دو گروه را یکسان بشمرند بلکه در مبارزات خود، اولویّت را براى گروه اوّل قائل شوند، زیرا در برابر گروه اوّل- که آگاهانه راه فساد و باطل را انتخاب کردهاند- راهى جز مبارزه مسلّحانه نیست، در حالى که گروه دوم، بیش از هر چیز نیاز به ارشاد و آموزش و کارهاى فرهنگى دارند. به همین دلیل، در میدان «نهروان» پس از بیانات گیراى امیر مؤمنان على علیه السّلام اکثریت قاطع خوارج نهروان، توبه کردند و به سوى حضرت بازگشتند و از «دوازده هزار نفر» جمعیّت، «هشت هزار نفر» در کنار پرچمى که امام علیه السّلام براى توبهکاران برافراشته بود گرد آمدند.
1) سند خطبه: این کلام امیر مؤمنان على علیه السّلام در «محاسن بیهقى» و «مروج الذّهب مسعودى» و «کامل مبرّد» و «علل الشرایع صدوق» و «تهذیب شیخ طوسى» آمده است. (مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 40).
2) «شرح نهج البلاغه علّامه خویى» جلد 4، صفحه 383، «کامل مبرّد» جلد 2، صفحه 1164.
3) «علّامه مجلسى» در «بحار الانوار» در شرح این مطلب که چرا «معاویه» از پیغمبر به «ابن ابى کبشه» یاد کرد مىگوید: «مشرکان عرب پیامبر را به این نام مىنامیدند و او را تشبیه به «ابن ابى کبشه» یاد کرد مىگوید: «مشرکان عرب پیامبر ار به این نام مىنامیدند و او را تشبیه به «ابن ابى کبشه» که مردى از طائفه «خزاعه» بود و با طائفه «قریش» در مسأله بتپرستى مخالف بود مىنمودند.» (بحار الانوار، جلد 18، صفحه 213.).
4) شرح نهج البلاغه ابن ابىالحدید، جلد 5، صفحه 129.
5) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 5، صفحه 130.
