خطبه در یک نگاه
این خطبه یکى از معروفترین خطبههاى امیر مؤمنان على علیه السّلام است و به گفته شیخ مفید در ارشاد، یکى از سخنانى است که از آن حضرت به یادگار مانده و ارباب فهم و عقل و خرد، آن را حفظ کردهاند. و به گفته سید رضى- چنان که خواهد آمد- اگر سخنى پیدا شود که انسانها را با قوت و قدرت، به سوى زهد در دنیا و توجه به آخرت سوق دهد، این سخن است.
در این خطبه کوتاه- که به گفته بعضى از محقّقان، به عنوان بخشى از خطبه 25 محسوب مىشود- امام، به ده نکته مهم در باره توجه به آخرت و زهد در دنیا و عدم اعتماد بر مواهب مادّى و زرق و برق این جهان و آمادگى هر چه بیشتر براى زندگى جاودان آخرت و هشدار نسبت به خطرات مهمّى که سعادت انسان را تهدید مىکند اشاره مىفرماید.
این خطبه بحق از خطبههاى تکان دهندهاى است که انسان را به سوى زهد در دنیا و بىاعتنائى به زرق و برق و توجه به امر آخرت، سوق مىدهد و تعبیراتش، آن چنان صریح و دقیق است که هر کس را که کمترین شایستگى داشته باشد از خواب
غفلت بیدار مىکند و در هر قسمت تحلیل منطقى جالبى را همراه با تعبیرات خطابى ارائه مىدهد.
بخش اوّل
أمّا بعد فإنّ الدّنیا قد أدبرت، و آذنت بوداع و إنّ الآخرة قد أقبلت، و أشرفت باطّلاع، ألا و إنّ الیوم المضمار و غدا السّباق و السّبقة الجنّة و الغایة النّار، أفلا تائب من خطیئته قبل منیّته! ألا عامل لنفسه قبل یوم بؤسه! ألا و إنّکم فی أیّام أمل من ورائه أجل، فمن عمل فی أیّام أمله قبل حضور أجله فقد نفعه عمله و لم یضرره أجله. و من قصّر فی أیّام أمله قبل حضور أجله فقد خسر عمله و ضرّه أجله.
ترجمه
اما بعد، همانا دنیا روى برگردانده و وداع خویش را اعلام داشته و آخرت روى آورده و طلایههاى آن آشکار گردیده است. بدانید امروز روز تمرین و آمادگى است و فردا روز مسابقه. جایزه برندگان بهشت و سرانجام (شوم) عقب ماندگان آتش دوزخ است. آیا کسى نیست که پیش از فرا رسیدن مرگش از خطاهایش توبه کند آیا انسانى پیدا نمىشود که قبل از رسیدن روز ناراحتیش، عمل نیکى براى خود انجام دهد؟ آگاه باشید! شما در دوران امید و آرزوئى به سر مىبرید (که فرصت بسیار گرانبهایى است) و مرگ در پى آن است (با این حال) هر کس (از این فرصت استفاده کند) و در ایّام امیدش، پیش از فرا رسیدن اجلش به عمل صالح پردازد، اعمالش به او سود مىبخشد و فرا رسیدن اجلش، زیانى به او نمىرساند. و هر کس در ایّام امیدش و پیش از فرا رسیدن اجلش، در عمل کوتاهى کند گرفتار خسران شده و فرا
رسیدن اجلش براى او زیانبخش خواهد بود (چرا که فرصت گرانبهایى و غیر قابل بازگشتى را از دست داده است).
شرح و تفسیر
جایگاه دنیا و آخرت از دیدگاه على علیه السّلام
همان گونه که در بالا اشاره شد، امام علیه السّلام در این خطبه غرّا براى سوق دادن انسانها به زهد و بىاعتنایى به زرق و برق دنیا به ده نکته مهم اشاره مىکند، زیرا، همان طور که در حدیث آمده و تجربه نیز در تمام طول تاریخ ثابت کرده حبّ دنیا سرچشمه همه گناهان و (رأس کلّ خطیئة) است و بىاعتنائى به آن نخستین و مهمترین گام براى اصلاح نفوس و مبارزه با فساد فردى و اجتماعى است.
در نخستین نکته به سپرى شدن دنیا و وداع کردن آن با اهل دنیا اشاره کرده مىفرماید: «اما بعد دنیا روى برگردانده و وداع خویش را اعلام داشته است، (أمّا بعد فإنّ الدّنیا قد أدبرت، و آذنت(2) بوداع).
چگونه دنیا پشت کرده و آهنگ وداع کرده است؟
نشانههاى آن، بسیار روشن است. قبرستانهاى خاموشى که از نسلهاى پیشین، یعنى پادشاهان و فرماندهان و زورمندان، جوانان و کودکان و پیران، باقى مانده همه، گواه ادبار دنیا و فریادهاى وداع آن است. قدّ خمیده پیران، موى سپید کهنسالان و بیمارىهاى گوناگون مشرفان به مرگ هر یک نشانهاى از ادبار دنیا و اعلان وداع او است.
ظاهرا دنیا خاموش است، امّا گویى، با هزار زبان، سخن مىگوید!
این، همان است که على علیه السّلام در یکى دیگر از خطب نهج البلاغه، به آن اشاره کرده مىفرماید:
«فکفى واعظا بموتى عاینتموهم، حملوا الى قبورهم غیر راکبین و انزلوا فیها غیر نازلین. فکأنّهم لم یکونوا للدّنیا عمّارا و کأنّ الآخرة لم تزل لهم دارا،
براى عبرت و اندرز شما، همین بس است که مردگانى را با چشم خود دیدهاید که آنها را بىاختیارشان، به گورهاشان حمل مىکردند و در میان قبر قرار مىدادند، بى آن که خود، بتوانند یا بخواهند در آن روز فرود آیند. (چنان از نظرها محو مىشوند) که گویى، هرگز در میان مردم این گیتى نبودهاند و گوئى سراى آخرت، همواره خانه آنان بوده است»(3)
در نکته دوم، اشاره به موضوع اقبال آخرت و روى آوردن سراى دیگر است، مىفرماید: آخرت روى آورده و طلایههاى آن آشکار گردیده است»، (و إنّ الآخرة قد أقبلت، و أشرفت باطّلاع.)(4)
نخستین منزلگاه آخرت، مرگ است که همواره، مردم جهان را یکى پس از دیگرى در کام خود فرو مىبرد و این، خود نشانه روى آوردن جهان آخرت است.
به این ترتیب، امام علیه السّلام به همگان هشدار مىدهد که دیر یا زود، آماده وداع با این جهان و گام نهادن در سراى دیگر شوند و آنچه را که لازمه این سفر عمومى و پر خوف و خطر است فراهم سازند و پیش از آن که فرصت از دست رود به تهیه ساز و برگ برخیزند.
در سومین نکته ترسیم بسیار گویا و جالبى از چگونگى این سرا و آن سرا و پیوند و ارتباط میان این دو فرموده و مىگوید: «بدانید! امروز، روز تمرین و آمادگى است و فردا روز مسابقه. جایزه برندگان بهشت و سرانجام (شوم) عقب ماندگان آتش دوزخ
است، (ألا و إنّ الیوم المضمار(5) و غدا السّباق(6) و السّبقة الجنّة و الغایة النّار،) در تشبیهى که در این جمله زیبا وارد شده، انسان را به سوار کارانى همانند مىکند که در یک مسابقه بزرگ شرکت مىکنند. روشن است که آنها باید قبلا به تمرین فراوان بپردازند و خود را آماده کنند و از آنجا که تمرین سوارى با اسبها، آنها را چابک و ورزیده و در عین حال لاغر مىکند، عرب، از آن تعبیر به «مضمار» یعنى مکان یا زمان لاغر شدن مىکند. جالب این که به گفته راغب در مفردات، ضامر، به هر حیوان لاغرى گفته نمىشود بلکه به حیوان لاغرى گفته مىشود که بر اثر تمرین و کار لاغر شده باشد که لازمه آن چابکى است. بعد از آن، دوران مسابقه شروع مىشود و در هر مسابقهاى جوایزى براى برندگان و تبعا خسارتى براى بازندگان خواهد بود. امام علیه السّلام زندگى این جهان را دوران ورزیدگى و آمادگى و میدان آخرت را میدان مسابقه و جایزه برندگان را بهشت و خسارت بازندگان را آتش دوزخ مىشمارد.
بدیهى است که هیچ کس در میدان مسابقه نمىتواند مشغول تمرین و آمادگى و ورزیدگى شود، بلکه باید آنچه در این زمینه لازم است از قبل فراهم شده باشد، در میدان محشر نیز جایى براى تهیه حسنات و توبه از سیّئات و تهذیب نفوس و تطهیر قلوب نیست. همه اینها باید در دنیا فراهم شده باشد. کسانى که این واقعیت را به فراموشى بسپارند و آمادگى لازم را از نظر روحانى و معنوى، در این دنیا فراهم نکنند، به یقین در مسابقه سرنوشتساز آخرت، شکست مىخورند، شکستى که سرانجامش دوزخ است.
این نکته نیز قابل توجه است که برندگان جوایز مسابقه همه در یک سطح نیستند و ردیف نخست و دوم و سوم و … دارند. در مسابقه بزرگ و سرنوشت ساز آخرت نیز مطلب همین است.
از آنچه گفتیم روشن شد که «سباق» به معناى مسابقه و «سبقه» به معناى هدفى است که به سوى آن پیش مىروند و سبقه (بر وزن لقمه) به معناى جایزه است.
مرحوم سید رضى- رضوان اللّه تعالى علیه- در ذیل همین خطبه- چنان که خواهیم دید- اشاره به نکته ظریفى کرده و آن این که چرا امام علیه السّلام در مورد جنّت (بهشت) فرموده (و السبقة الجنّة) و در مورد «نار (جهنّم)» تعبیر به غایت کرده و نه سبقه! آن گاه مىگوید که این به خاطر آن است که سبقه، هدف مطلوبى است که به سوى آن پیش مىروند و بهشت چنین است، ولى دوزخ هدف محبوبى نیست، بلکه سرانجام شومى است که شکست خوردگان گرفتار آن مىشوند، به همین دلیل امام علیه السّلام در میان این دو تعبیر تفاوت گذارده است.
این سخن، با آیه شریفه «سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»(7) به پیش تازید براى رسیدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتى که پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمین است منافاتى ندارد، زیرا تعبیر به «سابقوا» به معناى «مسابقه در این جهان نیست بلکه آماده شدن براى مسابقه در جهان دیگر است. به دلیل این که جنّت و بهشت را هدف نهایى این مسابقه قرار داده است. به تعبیر دیگر، در اینجا، مسابقهاى است به سوى اعمال خیر و در آنجا مسابقهاى است به سوى بهشت جاویدان که نتیجه اعمال است.
در چهارمین نکته اشاره به یکى از مهمترین توشههاى این سفر بزرگ و خطرناک مىکند و آن توشه توبه است. مىفرماید: «آیا کسى نیست که پیش از فرا رسیدن مرگش از خطاهایش توبه کند؟ آیا انسانى پیدا نمىشود که قبل از رسیدن روز ناراحتیش عمل نیکى براى خود انجام دهد؟ (أ فلا تائب من خطیئته قبل
منیّته!(8) ألا عامل لنفسه قبل یوم بؤسه!)
این تعبیرها- که براى تحریک و تشویق هر چه بیشتر آگاهان و تنبیه و بیدار ساختن غافلان ایراد شده است- در واقع نتیجه منطقى جملههاى قبل است، زیرا با توجه به این که دنیا، بسرعت پشت مىکند و آخرت با شتاب روى مىآورد و امروز، روز آمادگى و فردا، روز مسابقه سعادت و شقاوت است، چرا افراد عاقل و هوشیار، با توبه کردن و بازگشت به سوى خدا و انجام عمل نیک پیش از آن که فرصت از دست رود خود را آماده این سفر نکنند؟
این همان چیزى است که در خطبه دیگرى نیز به آن اشاره شده مىفرماید: «فاعملوا و أنتم فى نفس البقاء، و الصّحف منشورة و التّوبة مبسوطة(9)،
حال که در متن زندگى و حیات قرار دارید، و نامههاى عمل باز و میدان توبه گشوده است عمل صالح انجام دهید».
قیامت را به «یوم بؤس» تعبیر کردن، به خاطر حوادث شدید و عذابهاى سخت و نگرانىهاى فوق العاده آن است. آن عذابها در آیات مختلف قرآن منعکس شده است و به انسانها هشدار مىدهد تا امروز که فرصتى در دست دارند، براى آن روز سخت- که انبوه مشکلات آن را احاطه کرده- فکرى کنند و ذخیرهاى بیندوزند.
در پنجمین نکته، به فرصتهاى زودگذر و موقّت، امّا بسیار پر ارزش اشاره مىکند که غفلت از آن، مایه ندامت و پشیمانى سخت و دردناک است، مىفرماید: «آگاه باشید! شما، در دوران امید و آرزویى به سر مىبرید (که فرصت بسیار خوبى براى اندوختن ذخائر معنوى است) و مرگ، در پى آن است، با این حال هر کس (از این فرصت استفاده کند) و در ایام امیدش، پیش از فرا رسیدن اجلش، به عمل
صالح بپردازد، اعمالش به او سود مىبخشد و فرا رسیدن اجلش زیانى به او نمىرساند، ألا و إنّکم فی أیّام أمل من ورائه أجل، فمن عمل فی أیّام أمله قبل حضور أجله فقد نفعه عمله و لم یضرره أجله.»
و هر کس که در این ایّام امیدش، و پیش از فرا رسیدن اجلش، در عمل کوتاهى کند، گرفتار خسران شده و فرا رسیدن اجلش براى او زیان بخش خواهد بود، (چرا که فرصتى گران بها و غیر قابل بازگشتى را از دست داده است)، و من قصّر فی أیّام أمله قبل حضور أجله فقد خسر عمله و ضرّه أجله.
تعبیر به «ایّام أمل (روزهاى امید)»، از زندگانى دنیا، تعبیر لطیفى است که موقعیّت مثبت این جهان را روشن مىسازد، زیرا دقائق عمر بهترین فرصت براى رسیدن به سعادت جاودان است. گاه مىشود که انسان با استفاده از توبهاى که در لحظه زود گذرى از این زندگى انجام مىشود دریاهاى آتش را خاموش مىکند و با عمل خالصى که در ساعتى از عمرش انجام مىگیرد، بهشت جاودان را براى خود خریدارى مىکند.
نکتهها
1- دنیا و آخرت در احادیث اسلامى
از دیدگاه اسلام و تمام ادیان آسمانى، دنیا سراى ناپایدارى است که انسان براى اندوختن زاد و توشه و کسب کمال و معرفت و به دست آوردن بال و پر براى پرواز در سراى جاویدان به آن گام نهاده است و به همین دلیل خداوند او را با انواع آزمایشها و تمرینهاى سخت، اعم از عبادات و طاعات و ترک شهوات و مصائب و مشکلات- که با زندگى دنیا آمیخته است پرورش مىدهد و براى زندگى ابدى در جهان دیگر- که سرایى است مملوّ از خیر و برکت براى نفوس پاک و مهذّب- آماده مىسازد.
در روایات از تعبیرات بسیار متنوّعى براى بیان این واقعیت استفاده شده است
که هر یک از دیگرى زیباتر و پر معناتر است.
در خطبه بالا دنیا به میدان تمرین و کسب آمادگى براى مسابقه در سراى دیگر تشبیه شده است، و امتیاز برندگان این مسابقه بهشت و سرنوشت بازندگان، دوزخ ذکر شده است.
در حدیث معروفى مىخوانیم: «الدّنیا مزرعة الآخرة»(10)، بدیهى است که مزرعه جاى زیستن نیست، بلکه جاى فراهم کردن آذوقه جهت زیستن در محلّ دیگر است.
در تعبیرات دیگرى که در نهج البلاغه آمده است، از دنیا تعبیر به «متجر» (تجارتخانه) و گاه «دار موعظة» (سراى اندرز و محل فراگیرى علم و آگاهى) و گاه «مصلّى» (نمازخانه) شده است، مىفرماید:
«إنّ الدّنیا دار صدق لمن صدقها … و دار موعظة لمن اتّعظ بها، مسجد أحبّاء اللّه و مصلّى ملائکة اللّه و مهبط وحی اللّه و متجر أولیاء اللّه، دنیا جایگاه صدق و راستى است، براى آن کس که با آن به درستى رفتار کند … سراى اندرز است، براى آن کس که از آن پند گیرد، مسجد دوستان خدا و نمازگاه فرشتگان پروردگار و محل نزول وحى الهى و تجارتخانه اولیاء حقّ است.»(11)
در تعبیر دیگرى، از امام على بن الحسین علیه السّلام از حضرت مسیح علیه السّلام نقل شده است که به اصحاب خاص خود (حواریون) فرمود:
«إنّما الدّنیا قنطرة فاعبروها و لا تعمروها، دنیا پلى است که باید از آن بگذرید، نه این که توقف کنید و به آبادى و زرق و برق آن بپردازید.»(12)
در حدیث دیگرى، همین معنا، از امام صادق علیه السّلام از موعظههاى لقمان حکیم به فرزندش، نقل شده است که دنیا را به منزله پلى دانسته که بر نهرى زده شده و باید از آن عبور کرد.(13)
در تعبیرهاى دیگرى در نهج البلاغه، دنیا، به عنوان «دار ممرّ(14)» (سراى گذرگاه) و «دار مجاز(15)» (سراى عبور) معرفى شده است.
و بالأخره، در حدیث دیگرى که از امام هادى علیه السّلام نقل شده، دنیا را به عنوان بازارى معرفى مىکند که گروهى در آن سود مىکنند و گروهى زیان مىبرند، ایشان فرمودهاند: «الدّنیا سوق ربح فیها قوم و خسر آخرون، دنیا، بازارى است که گروهى در آن سود مىبرند و گروهى زیان مىبینند.»(16)
تمام این تعبیرات، نشان مىدهد که نباید به دنیا، به عنوان یک هدف نهایى نگاه کرد، بلکه ابزار و وسیلهاى است براى اندوختن سرمایه عمل صالح و تحصیل معارف الهى جهت نتیجهگیرى در جایگاه ابدى.
ممکن است این مطلب در نظر بعضى ساده باشد، ولى در واقع سرنوشت سازترین مسأله در زندگى انسانها، همین مسأله است که به مواهب مادّى دنیا و امکاناتى که در اختیار او است، به کدام دیده نگاه مىکند، دیده ابزار و وسیله یا دیده هدف نهایى و مطلوب واقعى- و به اصطلاح- غرض غایى.
تأکید امام امیر مؤمنان على علیه السّلام در آغاز این خطبه بر این مطلب که دنیا میدان آمادگى براى مسابقه سراى آخرت است، در واقع یک پایه گذارى محکم براى سایر اندرزهاى مهمى است که در این خطبه آمده است.
2- زیان غیر قابل جبران!
نکته دیگرى که در لابهلاى این فراز از خطبه، بدان اشاره شده و توجه به آن بسیار لازم است، این است که خسارتهایى که در زندگى این جهان، دامن انسان را مىگیرد و فرصتهایى که از دست مىرود، بعد از پایان زندگى و سرآمد عمر، قابل جبران نیست. در واقع، مسابقهاى که انسانها در پیش دارند، تنها، یک بار انجام
مىشود، یک دوران آمادگى و یک میدان مسابقه و دیگر، تکرارى در آن نیست که افراد غافل و بىخبر یا مقصّر کوتاهنگر، بعد از آگاهى از خسران عظیمى که دامانشان را گرفته است، به فکر چاره و جبران ما فات بیفتند! به همین جهت، امام علیه السّلام در جملههاى بالا فرمود: «و من قصّر فی أیّام أمله قبل حضور أجله فقد خسر عمله و ضرّه أجله، هر کس در ایّام امید و آرزو پیش از فرا رسیدن اجلش کوتاهى کند، خسران مىبیند و فرا رسیدن اجل، براى او زیانبار خواهد بود.»
ندامتها و پشیمانىها، هرگز مشکلى را حل نمىکند و فریاد «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ»- خدا را، اى فرشتگان الهى! مرا بازگردانید تا اعمال صالحى را که انجام ندادهام به جا آورم- با پاسخ «کَلَّا» (هرگز چنین نیست)- روبرو خواهد شد.(17)
و به گفته شاعر:
افسوس که ایّام جوانى بگذشت
سرمایه عمر جاودانى بگذشت
تشنه به کنار جوى، چندان خفتم
کز جوى من آب زندگانى بگذشت
و به گفته شاعر دیگر:
افسوس که عمرى پى اغیار دویدیم
از یار بماندیم و به مقصد نرسیدیم
سرمایه ز کف رفت، تجارت ننمودیم
جز حسرت و اندوه، متاعى نخریدیم
بخش دوم
ألا فاعملوا فی الرّغبة کما تعملون فی الرّهبة! ألا و إنّی لم أر کالجنّة نام طالبها، و لا کالنّار نام هاربها، ألا و إنّه من لا ینفعه الحقّ، یضرّه الباطل، و من لا یستقیم به الهدى، یجرّ به الضّلال إلى الرّدى. ألا و إنّکم قد أمرتم بالظّعن و دللتم على الزّاد و إنّ أخوف ما أخاف علیکم اثنتان: اتّباع الهوى، و طول الأمل، تزوّدوا فی الدّنیا من الدّنیا ما تحرزون به أنفسکم غدا.
ترجمه
بانگ الرحیل را سر دادهاند!
آگاه باشید! همان گونه که به هنگام ترس عمل مىکنید در موقع آرامش نیز عمل کنید! (و تنها، در سختىها و مشکلات، به یاد خدا نباشید). بدانید! من هرگز چیزى را مانند بهشت ندیدم که طالبانش (این گونه) به خواب فرو رفته باشند و نه همانند آتش دوزخ که فراریانش (این گونه) به خواب فرو روند. آگاه باشید! آنها که از حق سود نگیرند، زیان باطل دامنشان را خواهد گرفت و آن کس که (انوار) هدایت، او را به راه راست نبرد، (ظلمت) گمراهى او را به وادى هلاکت مىکشاند. بدانید! فرمان کوچ براى شما صادر شده و به زاد و توشه (این راه پر خطر) راهنمایى شدهاید. و ترسناکترین چیزى را که بر شما از آن بیمناکم دو چیز است: هوا پرستى و آرزوهاى دراز (نخستین، انسان را از پیروى از حق باز مىدارد و دومى، آخرت را به فراموشى مىسپارد).
(حال که چنین است) در این دنیا، از این دنیا، زاد و توشهاى برگیرید که فردا بتوانید خود را با آن حفظ کنید.
شرح و تفسیر
در ششمین نکته، امام علیه السّلام به مسأله مهمّى مىپردازد که بسیارى از مردم، از آن غافلند و آن این که مىفرماید:
آگاه باشید! همان گونه که به هنگام ترس و ناراحتى، (بر خدا عمل مىکنید) به هنگام آرامش نیز عمل کنید، ألا فاعملوا فی الرّغبة کما تعملون فی الرّهبة!
خدا پرستى و دیندارى، به این نیست که در مشکلات، به سوى خدا رویم و دست به دامان لطف او بزنیم، امّا به هنگام فرو نشستن طوفان مشکلات خدا و طاعت او را به فراموشى بسپاریم. اگر چنین باشد مشرکان و بت پرستان عصر جاهلیت نیز از خدا پرستان خالص بودند، زیرا قرآن در باره آنها مىگوید:
«فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ» هنگامى که سوار بر کشتى شوند (و امواج غول پیکر دریا و گردابها از هر سو آنها را احاطه کند) خدا را با اخلاص مىخوانند، ولى هنگامى که خدا آنان را به خشکى رساند و نجات داد، راه شرک را پیش مىگیرند.(18)
و در جاى دیگر خطاب به این گونه افراد، مىفرماید: «وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کَفُوراً» هنگامى که در دریا، زیانى به شما برسد (و خطراتى به سراغ شما بیاید)، تمام کسانى که (براى حلّ مشکلات مىخوانید) جز او (خدا) به فراموشى سپرده مىشوند، امّا هنگامى که شما را به خشکى و ساحل مىرساند و نجات مىدهد، رویگردان مىشوید و انسان بسیار ناسپاس است.(19)
غافل از این که روى آوردن در مشکلات به سوى خدا افتخارى نیست، بلکه افتخار آن است که در آرامش و راحتى و سلامت و قدرت، انسان متوجه خدا باشد
و طوق بندگى او را بر گردن نهد. آنها که در چنین ساعاتى به یاد او هستند خدا آنان را در ساعات سخت و طوفانى از لطف خود محروم نخواهد کرد.
نشانه ایمان خالص آن است که انسان در سلامت و بیمارى، جوانى و پیرى، فقر و غنا، پیروزى و شکست، آزادى و زندان و بالأخره در همه حال به یاد او باشد و بر آستان او پیشانى نهد.
به همین دلیل، پیامبران بزرگ و امامان و پیشوایان راستین را مىبینیم که در همه حال، به یاد او بودند. حالات على علیه السّلام را در زمانى که در گوشه خانه بود و دستش به ظاهر از همه جا کوتاه بود، با زمانى که ظاهرا بر تخت قدرت تکیه زده بود، یکسان مىبینیم. عبادت و راز و نیاز شبانه، رسیدگى به بینوایان و دردمندان، زهد و بىاعتنایى نسبت به دنیا، در هر دو حالت از زندگى او ظاهر و آشکار بود.
در هفتمین نکته، باز، به همگان هشدار مىدهد و مىفرماید: «بدانید! من، هرگز چیزى را مانند بهشت ندیدم که طالبانش (این گونه) به خواب فرو رفته باشند و نه همانند آتش (وحشتناک) دوزخ که فراریان از آن (این گونه) به خواب فرو روند، ألا و إنّى لم أر کالجنّة نام طالبها و لا کالنّار نام هاربها.»
افرادى را دیدهایم که وقتى سفر کوچکى در پیش دارند که مختصر منافع مادى در آن است، شبانگاه خواب از چشمشان مىپرد و بیدار مىمانند و یا هنگامى که خطرى جزیى آنها را تهدید مىکند، خواب به چشمانشان فرو نمىرود، با این حال چگونه ممکن است که انسان طالب بهشت در سراى جاودان باشد- نعمتى که بالاتر از آن تصور نمىشود، یا ترسان از آتش دوزخ باشد، درد و رنج جاودانى بىنظیرى که از آن رنجى برتر تصور نمىشود- ولى چنان به خواب غفلت فرو رود که گویى، خبرى نیست که نیست؟!
این پدیده ممکن است از ضعف ایمان نسبت به جهان دیگر سرچشمه گیرد و یا از غرق شدن در منافع زودگذر و زرق و برق دنیا، هر چه باشد پدیدهاى دردناک و وحشتزا است.
به هر حال، وظیفه رهبران الهى است که مردم را همواره از این خواب غفلت
بیدار کنند و با تقویت مبانى ایمان و زدودن آثار خود باختگى در برابر سود و زیان زودگذر دنیا، آنان را به وظایف اصلى و اهداف بزرگى که در پیش دارند آشنا و آشناتر سازند.
در هشتمین نکته، امام علیه السّلام به مسأله مهمّ دیگرى در همین رابطه اشاره کرده، مىفرماید:
«آگاه باشید! آنها که از حقّ سود نگیرند، زیان باطل دامنشان را خواهد گرفت و آن کس که (انوار) هدایت او را به راه راست نبرد، (ظلمت) گمراهى او را به وادى هلاکت مىکشاند، ألا و إنّه من لا ینفعه الحقّ، یضرّه الباطل: و من لا یستقیم به الهدى، یجرّ به الضّلال إلى الرّدى.
عمق این سخن، هنگامى روشن مىشود که تعریف واضحى از حقّ و باطل داشته باشیم.
حقّ، عبارت از واقعیتها است، خواه، حقّ تکوینى باشد یا تشریعى. حقّ تکوینى واقعیتهاى جهان هستى است و در مقابل آن باطل، همان خیالها و سرابها، موجوداتى که جز در عالم پندار وجود ندارند، است.
و حق در جهان تشریع، همان امتیازاتى است که در قوانین الهى براى افرادى یا گروههایى بر طبق مصالح معیّن و لیاقتها و شایستگىهاى ذاتى یا اکتسابى قرار داده شده است. و باطل همان قانون شکنىهاى در لباس قانون و بىعدالتىهاى تحت عنوان عدل و سلب حریت و آزادى واقعى در زیر نقاب آزادیخواهى است.
بدیهى است، آن کس که به سراغ حق نرود، خواه در جهان تکوین یا در جهان تشریع، در دام باطل یعنى خیالات واهى و سرابهایى که از دور به شکل آب است و از نزدیک هیچ نیست، گرفتار مىشود و روشن است که انسان از طریق هیچ به جایى نمىرسد. این واقعیتها است که منبع آثار است، ولى خیالات خام و پندارهاى بىاساس، جز خسران و زیان، چه سودى دارد؟!
ممکن است انسان چند صباحى از طریق هیچ و پوچ و باطل، مردمى را اغفال کند و با وعده و وعید، آنها را سرگرم سازد به بن بست مىرسد، بن بستى که جز
خسران و بدبختى براى خودش و دیگران به بار نمىآورد.
بنا بر این، اگر مولى مىفرماید: «آن کس که حق او را سود نبخشد، زیان باطل دامنش را مىگیرد و آن کس که با نور هدایت راه نسپرد، در وادى گمراهى سرگردان و هلاک مىشود» یک، واقعیت بسیار روشن است.
درست است که قبول حقّ و پیروى از آن، غالبا با تلخىهایى همراه است، ولى این تلخى مانند تلخى دواى شفا بخشى مىباشد که پایانش، سلامت و عافیت و رهایى از چنگال بیمارى و مرگ است.
از آنچه در بالا گفته شد، این مطلب آشکار گشت که حقّ و باطل، وجودهاى ساختگى و امور اعتبارى نیستند، حق در عالم تکوین آفرینش همان وجودهاى عینى است و در جهان تشریع همان بایدها و نبایدهایى است که از مصالح و مفاسد- که واقعیتهاى عینى هستند- سرچشمه مىگیرد. به خواست خدا، در موارد مناسب در این رابطه شرح بیشترى خواهیم داد.
به هر حال هدف امام از بیان این جمله علاوه بر توجه دادن به یک اصل کلّى که در سرنوشت انسانها بیشترین اثر را دارد، این است که به مردم بفهماند اگر از دستورات او که هماهنگ با حقّ و عدالت است پیروى نکنند، در چنگال ظلم و ستم گرفتار خواهند شد و زیان باطل، تمام زندگى آنها را فرا خواهد گرفت، همان گونه که سرانجام نیز چنین شد.
در نهمین نکته امام علیه السّلام به مطلب مهم دیگرى اشاره مىکند که همه انسانها در آن شریکند و بخواهند یا نخواهند، باید به آن تن در دهند، مىفرماید: «بدانید! فرمان کوچ، براى شما صادر شده و به زاد و توشه (این راه پر خطر)، راهنمایى شدهاید، ألا و إنّکم قد أمرتم بالظّعن(20) و دللتم على الزّاد.
فرمان کوچ، همان قانون فرسودگى و مرگ است که حاکم بر زندگى همه انسانها
است، کودکان، رو به جوانى مىروند و جوانان، رو به سوى کهولت و سرانجام، پیرى و فرسودگى و در پایان مرگ است. این قانونى است تخلّف ناپذیر و بدون استثنا و قانونى است که احدى هر قدر قوى و نیرومند و هوشیار و آگاه باشد، قدرت مخالفت با آن را نخواهد داشت. این مسیرى است که دست قدرت آفریدگار به منظور تکامل انسانها براى آنان ترسیم کرده است.
در جاى جاى آیات قرآن نیز این فرمان تکوینى در کتاب تشریع آمده است.
در یک جا مىفرماید: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» هر انسانى سرانجام مرگ را مىچشد.(21)
در جاى دیگر مىفرماید: «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ» هر جا باشید مرگ شما را در مىیابد، هر چند در برجهاى محکم قرار گیرید.(22)
حتّى پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- که برترین موجودات عالم خلقت است- مخاطب به این خطاب مىشود.
««إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ»، به یقین تو وفات مىکنى و آنها نیز خواهند مرد(23)»
نه تنها انسانها، که جهان خلقت جملگى، رو به سوى مرگ مىرود:
««کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ»، همه چیز جز، ذات او، فانى مىشود.(24)» و امثال این تعبیرها.
این احتمال نیز وجود دارد که مراد از فرمان کوچ، در جمله «أمرتم بالظّعن» فرمان آمادگى براى کوچ از دنیا باشد، مانند آنچه در خطبه 204 آمده است که مىفرماید: «تجهّزوا رحمکم اللّه- فقد نودى فیکم بالرّحیل، آماده حرکت شوید! که نداى رحیل در میان داده شده است».(25)
و امّا در مورد دستور به زاد و توشه، تمام انبیاى الهى بدون استثنا این دستور را از سوى خدا با خود آوردند که اى انسانها، راهى پر نشیب و فراز و پر خوف و خطر، در پیش دارید، راهى دراز و طولانى که فاصله دنیا و آخرت را در بر مىگیرد و این راه را، بى زاد و توشه، نمىتوان طى کرد و زاد و توشه این راه، چیزى جز تقوا و ایمان و عمل صالح نیست، «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى»، و زاد و توشه برگیرید! به یقین، بهترین زاد و توشه، پرهیزکارى است.(26)
آنچه در بازار قیامت خریدار دارد و مایه نجات و رستگارى است، همان قلب سلیم و مملوّ از عشق و ایمان به خدا و نورانیت تقوا است: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»، در آن روز که مال و فرزندان سودى نمىبخشد، مگر کسى که با قلب سلیم (و خالى از هر گونه شرک) به پیشگاه خدا آید.(27)
رهروان این راه، به نقش و نگارهاى منزلگاههاى وسط راه نباید دل خوش کنند و فریب زرق و برق این کشتى را بخورند، بلکه باید به سر منزل مقصود و ساحل نجات فکر کنند و ببینند در آنجا چه چیزى به کار مىآید.
«الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، مال و فرزند زینت زندگى دنیا است و کارهاى نیکى که باقى مىماند، ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امید بخشتر است.(28)»
در دهمین و آخرین نکته، امام علیه السّلام بعد از بیدار ساختن پیروان خود و توجه دادن به موقف دنیا نسبت به آخرت و کارهاى مختلفى که براى نجات ابدى باید انجام گیرد به دو مانع خطرناک و هولناک بر سر راه سعادت انسان و مسیر قرب الى اللّه، اشاره کرده، مىفرماید:
«ترسناکترین چیزى را که بر شما از آن بیمناکم دو چیز است: هوا پرستى و آرزوهاى دراز، و إنّ أخوف ما أخاف علیکم اثنتان: اتّباع الهوى، و طول
الأمل.(29)
همین معنا، در خطبه 42 با توضیح بیشترى- به خاطر اهمیّت فوق العادهاى که دارد- آمده است، مىفرماید: «أیّها النّاس! و إنّ أخوف ما أخاف علیکم اثنان: اتّباع الهوى و طول الأمل. فأمّا اتّباع الهوى فیصدّ عن الحقّ، و أمّا طول الأمل فینسى الآخرة، اى مردم! بدانید که ترسناکترین چیزى که از آن بر شما خائفم، دو چیز است: پیروى از هوا و هوس و آرزوهاى طولانى. پیروى از هوا و هوس، انسان را از حق باز مىدارد و آرزوهاى طولانى آخرت را به دست فراموشى مىسپارد.»
بررسى روایات رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نشان مىدهد که امیر مؤمنان على علیه السّلام این سخن را از استاد بزرگ و پیشوایش، پیامبر گرامى اسلام صلّى اللّه علیه و آله و سلّم اقتباس کرده است، زیرا همین معنا در بحار الأنوار، ضمن کلمات آن حضرت نقل شده است.(30)
در واقع این دو موضوع، بزرگترین مانع راه و وحشتناکترین عوامل گناه است، زیرا، هوا پرستى، هیچ حدّ و مرزى را به رسمیّت نمىشناسد و هنگامى که بر انسان چیره شود، چشم و گوش او را نابینا و کر مىکند، نه قدرت شنوایى سخنان حقّ پیامبران و پیشوایان معصوم را دارد و نه چشم دلش، توانایى دیدن آنچه را در این جهان، در اطراف او مىگذرد دارا است و به این ترتیب او مانند کوران و کرانى است که در جاده پر خطرى به راه افتاده و هر لحظه احتمال سقوطش در پرتگاه مىرود.
و امّا آرزوهاى دور و دراز دنیا و مواهب مادّى را چنان در چشم انسان تزیین مىکند که گویى جایگاه ابدى همین جا است و به این ترتیب، در بیابان زندگى گرفتار سرابهایى مىشود و براى همیشه از رسیدن به مقصد باز مىماند.
در پایان این خطبه، این معلم بزرگ جهان انسانیت، در یک نتیجهگیرى کوتاه و پر معنا، چنین مىفرماید: «حال که چنین است، در این دنیا، از این دنیا، زاد و
توشهاى برگیرید که فردا بتوانید خود را با آن حفظ کنید، تزوّدوا فی الدّنیا من الدّنیا ما تحرزون(31) به أنفسکم غدا».
آرى، سفرى طولانى در پیش است و راهى بس دور و دراز. در اینجا، زاد و توشه فراوان به چنگ مىآید، ولى در نیمه راه، خبرى نیست. عاقل باید این هشدار مهم را به گوش جان بشنود و در جمع زاد و توشه، با جدّ تمام، به پا خیزد و پیش از فوت وقت، بار سفر را ببندد و آن اندازه جمع آورى کند که تا پایان سفر او را کافى باشد. از خطراتى که بر سر راهش کمین کردهاند، به شدّت بپرهیزد و از شیاطینى که در هر گوشه و کنار، با سخنان و اعمال وسوسه انگیزشان، او را به سوى خود مىخوانند بر حذر باشد.
نکتهها
1- کدام زاد و توشه را از این جهان برگیریم!
اگر انسانها را به مسافرانى تشبیه کنیم که از یک محیط کوچک و آلوده، به سوى جهانى بزرگ و مملوّ از پاکىها و نیکىها در حرکتند، چیزى به گزاف نگفتهایم، بلکه مسافرت واقعى همین سفر است که انسان از جهان پست و کوچک دنیا به سوى جهان والا و بىنهایت آخرت کوچ مىکند و تمام امورى که در یک سفر معمولى دنیا، از مکانى به مکان دیگر لازم است، در این سفر نیز وجود دارد: زاد و توشه و مرکب، مبدأ و مقصد، دلیل راه، موانع و خطرات و احیانا راهزنان راه، که بحث در باره هر یک از اینها گسترده است.
در مورد زاد و توشه، قرآن مجید با صراحت تمام آن را تقوا و پرهیزگارى، یعنى پرهیز از گناهان و اطاعت فرمان خدا و گرایش به تمام نیکیها و پاکیها معرّفى مىکند. در جاى جاى خطبههاى نهج البلاغه روى این معنا تکیه شده است، از جمله در خطبه 183 مىفرماید: «و أنتم بنو سبیل على سفر من دار لیست بدارکم و قد
أوذنتم منها بالارتحال و أمرتم فیها بالزّاد، شما مانند مسافرانى هستید که از سرایى که خانه (حقیقى) شما نیست (به سوى سراى جاودان خود) در حرکتید. فرمان کوچ از این سرا، صادر شده و دستور گرفتن زاد و توشه را به شما دادهاند.» در اینجا، جاى این سؤال باقى مىماند که معمولا زاد و توشه در طول مسافرت به کار مىآید نه در مقصد، در حالى که تقوا و پرهیزگارى در قیامت به کار مىآید و سبب نجات و کلید ورود در بهشت است، پس چگونه نام زاد و توشه، بر تقوا نهاده شده است؟
توجه به این نکته، پاسخ این سؤال را روشن مىسازد و آن این که مبدأ این سفر طولانى، از لحظه مرگ و سکرات موت شروع مىشود و در عالم برزخ ادامه دارد و همچنان در مواقف قیامت و منزلگاههاى سؤال و حساب و صراط- که منازل مخوف و متعدّدى هستند- تداوم مىیابد تا سرانجام به بهشت منتهى شود. بى شک تقوا هم در جهان برزخ زاد و توشه راه است و هم در مواقف قیامت و منزلگاههایى که قبل از ورود به بهشت وجود دارد. آرى، زاد و توشه تقوا است که انسان را از این منازل پر خطر، بسلامت عبور مىدهد و به سر منزل مقصود- که بهشت برین و جنّات عدن است- رهنمون مىشود.
این نکته نیز قابل دقّت است که اگر در آیه شریفه، «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»، ملاک و معیار کرامت و ارزش انسان، تقوا قرار داده شده، نیز ناظر به همین معنا است که تنها سبب نجات، تقواى برخاسته از ایمان است که گاه از آن به عنوان «زاد و توشه» و گاه به عنوان «معیار کرامت انسان» تعبیر شده است.
در خطبه 204 نهج البلاغه، تعبیرات روشنى دیده مىشود که توضیحى بر بحث بالا است، مىفرماید: «و انقلبوا بصالح ما بحضرتکم من الزّاد! فانّ أمامکم عقبة کؤودا و منازل مخوفة مهولة لا بدّ من الورود علیها و الوقوف عندها، با تهیه زاد و توشه (ایمان و تقوا و عمل صالح) به سوى آخرت حرکت کنید، زیرا، گردنههایى سخت و دشوار و منزلگاههایى خوفناک، در پیش دارید که باید در آنها فرود آیید و (مدّتى) توقّف کنید».
از خداى بزرگ مىخواهیم که توفیق تهیه این زاد و توشه پر ارزش را، پیش از فوت وقت به همه ما مرحمت کند و دست خالى (هر چند، هر چه فراهم کنیم، باز دست ما خالى است) در این سفر سرنوشت ساز، به راه نیفتیم.
2- هوا پرستى و آرزوهاى دراز دو دشمن سرسخت سعادت انسان
هشدارى را که در پایان این خطبه، در باره خطرات عظیم هوا پرستى و آرزوهاى دراز داده شده، باید بسیار جدّى گرفت، چرا که نقطه اصلى درد و خطر همین جا است.
هوا پرستى، بزرگترین مانع راه سعادت انسان است. تسلیم بى قید و شرط در برابر شهوات و خواستههاى نفس، مهمترین دشمن سعادت بشر است.
قرآن، حتّى نسبت به این موضوع به پیامبران نیز هشدار مىدهد، از جمله در مورد حضرت داود مىگوید که ما به داود گفتیم: ««وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ»، از هواى نفس، پیروى نکن! که تو را از طریق حق گمراه مىسازد».(32)
در جاى دیگر، از هواى نفس، به عنوان یک بت خطرناک، یاد مىکند و مىفرماید: ««أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ»، آیا دیدید آن کس را که معبودش را هواى نفس خویش قرار داده؟ و خداوند او را با علم (به این که شایسته هدایت نیست)، گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مهر نهاده و بر چشمش پرده افکنده، با این حال چه کسى مىتواند غیر از خدا، او را (در سایه توبه و بازگشت) هدایت کند، آیا متذکّر نمىشوید؟(33)»
براستى که هوا پرستى، چشم و گوش را کور و کر مىکند و بر عقل و فکر انسان، مهر مىزند و او را از تشخیص بدیهىترین مسائل زندگى، محروم مىسازد! چه خطرى از این برتر و بالاتر است؟!
به همین دلیل، قرآن بهشت را تنها از آن کسانى مىشمرد که از مخالفت خداوند
خائف و در برابر هواى نفس ایستادگى به خرج دهند: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى»(34)»
آرزوهاى دراز، به یقین، یکى از بدترین و خطرناکترین دشمنان سعادت انسان است، چرا که تجربه در تمام طول تاریخ نشان داده که انسان در بلند پروازى آرزوها هیچ حدّ و مرزى را به رسمیّت نمىشناسد و هر قدر در آن پیش مىرود، باز آرزو دارد از آن هم پیشتر رود. بدیهى است که چنین آرزوهاى طولانى و بىحدّ و مرز تمام قدرت فکرى و جسمى او را به خود جلب و جذب مىکند و چیزى براى پرداختن به امر آخرت و زندگى جاویدان او باقى نمىگذارد. افرادى را مىبینیم و مىشناسیم که تا آخرین لحظات عمر چنان غرق در خیالات واهى و آرزوهاى دور و دراز بودند که حتّى لحظهاى نتوانستند به امر تربیت فرزندان خود بپردازند، تا گامى در راه تهذیب نفس بردارند.
از شگفتیهاى این آرزوها این است که هر چه انسان پیشتر مىرود جاذبههاى کاذب آن بیشتر مىشود و امواج غرور و غفلت آن سهمگینتر مىگردد.
این همان است که قرآن مجید در باره آن خطاب به پیامبر اسلام، در اشاره به وضع گروهى از کفّار مىفرماید: «ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»، آنها را به حال خود واگذار! تا بخورند و از لذتهاى این زندگى مادّى بهره گیرند و آرزوها (ى دراز)، آنها را در غفلت فرو برد، ولى به زودى خواهند فهمید،(35) (که چه اشتباه بزرگى کردهاند و چه فرصتهاى پر ارزشى را جاهلانه از دست دادهاند).
در کلمات قصار نهج البلاغه آمده است: «من أطال الأمل أساء العمل، آن کس که آرزوهاى خود را طولانى کند، مرتکب اعمال بدى مىشود».(36)
با استفاده از اسباب مشروع، هرگز نیل به آن آرزوها امکان پذیر نیست، و فقط، از طریق آمیختن حلال به حرام و پایمال کردن حقوق دیگران و به فراموشى سپردن
فرمان خدا تنها به بخشى از ان خواهند رسید.
در آخر خطبه 86 نهج البلاغه، حضرت با تعبیر بسیار گویایى در این زمینه به همه انسانهایى که طالب سعادتند، هشدار داده است، و مىفرماید: «و اعلموا! أنّ الأمل یسهى العقل و ینسى الذّکر فأکذبوا الأمل! فإنّه غرور و صاحبه مغرور، بدانید! آرزوهاى دراز، عقل را گمراه مىسازد و یاد خدا را به فراموشى مىسپرد. بنا بر این به این گونه آرزوها اعتنا نکنید که فریب است و دارند این آرزوها فریب خورده است».
این مسأله، به قدرى اهمیّت دارد که امام علیه السّلام در خطبه 81، آن را رکن اصلى زهد مىشمرد و مىفرماید: «أیّها النّاس! الزّهادة، قصر الأمل و الشّکر عند النّعم و التّورّع عند المحارم، اى مردم! زهد در سه چیز خلاصه مىشود: کوتاهى آرزوها، و شکر گذارى در مقابل نعمتها و پرهیز از گناهان.»
آرزوهاى آدمى، همیشه، فراتر از عمر و امکان و قدرت او است و به همین دلیل، هوا پرستان و دنیا طلبان هرگز به آرزوى نهایى خود نمىرسند و غالبا به هنگام جان دادن با ناراحتى و زجر فراوان دنیا را وداع مىگویند.
بزرگ معلم جهان انسانیت، پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم این مطلب را در ضمن مثال جالب و روشنى بیان کرده است. آن حضرت روزى سه قطعه چوب را گرفت، یکى را در پیش روى خود بر زمین فرو نشاند و دومى را کمى آن طرفتر، ولى سومى را بسیار دورتر قرار داد. سپس رو به یاران کرد و فرمود: «مىدانید اینها چیست؟» عرض کردند: خدا و پیامبرش، آگاهتر است. حضرت فرمود: «این قطعه چوبى که در برابر من قرار داد، بمنزله انسان است، و قطعه دوم- که کمى از آن دورتر است به منزله اجل و پایان زندگى است و اما آن قطعه سوم- که در فاصله دورى قرار دارد- آرزوها است که انسان، به سراغش مىرود، ولى اجل پیش از رسیدن به آن مانع و حائل مىشود.(37)
البتّه نباید فراموش کنیم که اصل وجود آرزو و امید به آینده براى انسانها انگیزه حرکت و تلاش و کوشش و فعّالیّت است. وجود امید و آرزو در انسان عیب نیست، بلکه حسن است و بدون آن زندگى کردن بسیار مشکل است، امّا آنچه مایه بدبختى مىشود، آرزوهاى غیر منطقى و بیش از حدّ و دور و دراز است.
این، همان چیزى است که در حدیث معروف پیامبر، به عنوان یک اصل اساسى آمده است. آن حضرت فرموده: «الأمل رحمة لأمّتى و لو لا الأمل ما رضعت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرا، امید به آینده و آرزو، مایه رحمت براى امّت من است. اگر نور امید نبود هیچ مادرى، فرزندش را شیر نمىداد و هیچ باغبانى نهالى نمىکاشت».(38)
بنا بر این وظیفه معلّمان اخلاق، در اینجا سنگین است، چرا که باید از یک سو چراغ امید به آینده و آرزو را در دلها فروزان کنند و از سوى دیگر آن را در حدّ معقول و منطقى محدود سازند.
آرزوهاى منطقى و معقول آن است که به مقدار نیاز انسان و در حدّ قدرت و توان او باشد و او را به گونهاى مشغول نکند که از اهداف اصلى حیات بماند.
اسلام هرگز با برنامهریزى براى آینده مخالف نیست، به خصوص براى کارهاى اجتماعى که مایه سربلندى جامعه مسلمانان و عدم وابستگى آنها به دشمنان اسلام است. چنین کارى، نه تنها مذموم نیست، که نوعى عبادت محسوب مىشود. در زندگى فردى نیز عاقبت اندیشى کار مقبولى است و همان چیزى است که در روایات به «حزم» تعبیر شده است.
آنچه در اسلام مذموم شده در واقع یک چیز است و آن، این است که انسان چنان غرق آرزوها شود که آخرت را به فراموشى بسپارد و تمام توان و نیروى خود را در آرزوهایى که هرگز به آن نمىرسد، صرف کند.
تکملة
قال السید الشریف رضى اللّه عنه و أقول: إنه لو کان کلام یأخذ بالاعناق الى الزهد فى الدنیا و یضطر الى عمل الآخرة، لکان هذا الکلام و کفى به قاطعا لعلائق الآمال و قادحا زناد الاتعاظ و الازدجار و من أعجبه قوله علیه السّلام: «ألا و إنّ الیوم المضمار و غدا السّباق، و السّبقة الجنّة و الغایة النّار»، فإن فیه- مع فخامة اللفظ و عظم قدر المعنى و صادق التمثیل، و واقع التشبیه- سرّا عجیبا و معنى لطیفا، و هو قوله علیه السّلام: «و السّبقة الجنّة، و الغایة النّار» فخالف بین اللفظین لاختلاف المعنیین و لم یقل: «السّبقة النّار». کما قال، «السّبقة الجنّة»، لأن الاستباق انما یکون الى امر محبوب و غرض مطلوب و هذه صفة الجنّة و لیس هذا المعنى موجودا فی النار، نعوذ باللّه منها …!
مرحوم سید رضى (قدس سره) در پایان این خطبه توضیحاتى به این شرح بیان فرموده است:
من مىگویم اگر سخنى باشد که در دنیا مردم را با نهایت قوت، به سوى زهد بکشاند و به عمل کردن براى آخرت وادار سازد، همین گفتار (مولا امیر مؤمنان على علیه السّلام در این خطبه) است که مىتواند علاقه انسان را از آرزوهاى دراز قطع کند و جرقّه بیدارى و تنفّر از اعمال زشت را در دلها برافروزد.
از شگفتآورترین جملههاى این خطبه، این جملات است: «ألا و إنّ الیوم المضمار و غدا السّباق و السّبقة الجنّة و الغایة النّار،» (آگاه باشید! امروز روز تمرین و آمادگى و فردا روز مسابقه است. جایزه برندگان بهشت و سرانجام
عقب ماندگان، آتش دوزخ است،) زیرا امام علیه السّلام با این که در این گفتارش الفاظ بلند و معانى والا و تمثیل دقیق و تشبیه بجا به کار برده، سرّى عجیب و معنایى لطیف در این نهفته است و آن جمله «و السّبقة الجنّة، و الغایة النّار» است. امام میان دو لفظ «السّبقة» و «الغایة»، به خاطر اختلاف معناى ظریف آنها، جدایى افکنده و در مورد بهشت فرمود: «السّبقة الجنّة» ولى در مورد جهنّم نفرموده است: «السّبقة النّار»، زیرا سبقت جستن در مورد امرى دوست داشتنى است و این از ویژگیهاى بهشت است که در مورد آتش دوزخ- که به خدا از آن پناه مىبریم- وجود ندارد. (به همین دلیل امام نفرموده است: «السّبقة النّار»، بلکه فرموده: «الغایة النّار»، زیرا مفهوم الغایة (پایان) مفهوم گستردهاى است که در هر مورد ممکن است به کار رود، خواه مسرّت بخش باشد یا نه) …!
در واقع این واژه مانند واژه «مسیر» و «مآل» است (که به معناى «سرانجام» مىآید. همان گونه که خداوند مىفرماید: «قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَى النَّارِ»- به کافران بگو: بهره بگیرید که مصیر (سرانجام) شما به سوى آتش است- روشن است که در این گونه موارد، جایز نیست که گفته شود: سبقکم إلى النّار، (مسابقه شما به سوى آتش است). باز در این خطبه دقّت کن! که باطنش شگفتآور و عمقش زیاد و لطیف است: غالب کلمات مولى علیه السّلام این طور است.
در بعضى از نسخههاى نهج البلاغه، به جاى «سبقه» «سبقه» (به ضم سین) آمده است. «سبقه» نزد عرب، به جایزهاى گفته مىشود که براى برنده مسابقه مىگذارند و معناى هر دو لفظ، به هم نزدیک است، چرا که جایزه را براى کار مذموم قرار نمىدهند، بلکه براى کار خوب و پسندیده قرار داده مىشود.
1) خطبه حاضر از خطب مشهور امیر المؤمنین على علیه السّلام است که بسیارى از بزرگان شیعه و اهل سنت، آن را در کتابهاى خود آوردهاند، از جمله 1- جاحظ در کتاب «البیان و التبیین»، (جلد 1، صفحه 171)، 2- باقلانى در کتاب «اعجاز القرآن» (صفحه 222)، 3- حسن بن على بن شعبه در «تحف العقول»، 4- ابن عبد ربّه در «عقد الفرید»، (جلد 2، صفحه 365)، 5- ابن قتیبه در «عیون الاخبار»، (جلد 2، صفحه 235)، 6- مسعودى در «مروج الذهب»، (جلد 3، صفحه 413).مرحومه علامه مجلسى نیز در بحار الانوار، آن را از کتاب «مطالب السئول» محمد بن طلحه شافعى و کتاب «ارشاد مفید» (با تفاوتهایى) نقل کرده است.
2) «آذنت» از ماده «اذن»، به معناى «اعلام کردن» است. و به اذان از این جهت اذان مىگویند که وقت نماز را اعلام مىکند.
3) خطبه 188.
4) «اطلاع» از ماده «طلع» در اصل، به معناى «ظهور و بروز» است. و طلوع خورشید، به معناى ظهور آن است. و طلع به معناى «شکوفه خرما» نیز از همین مادّه گرفته شده است. اطلاع به معناى «سرکشیدن و سرکشى کردن و آگاهى یافتن» نیز از همین معنا سرچشمه گرفته است. بعضى معتقدند که این واژه به «آگاهى ناگهانى» گفته مىشود.
5) مضمار، همان طور که در متن گفتهایم، به معناى «مکان یا زمان لاغر شدن» است و به گفته بعضى براى این که اسبها در میدان مسابقه از قدرت کافى برخوردار شوند، مدتى به آنها آب و علف فراوان مىدادند تا قوى شوند و سپس با تمرینهاى پى در پى اندام آنها لاغر، ولى محکم و قوى مىشد. به این کار تضمیر- یعنى لاغر کردن- مىگفتند، سپس کلمه «مضمار» به میدانهاى تمرین اطلاق شده، خواه سبب لاغرى باشد یا نباشد.
6) «سباق» از ماده «سبق» به معناى «پیشى گرفتن» است. مسابقه، از باب مفاعله به معناى «پیشى گرفتن بر هم» است. و سباق نیز به همین معنا است. «سبقه» یا به معناى هدف مطلوبى است که براى آن، مسابقه مىگذارند یا به معناى جایزه است.
7) سوره حدید، آیه 21.
8) «منیّة» از مادّه «منى» (بر وزن نفى) به گفته مقاییس اللغة در اصل به معناى مقدّر ساختن چیزى است و سپس واژه منیّه به معناى مرگ آمده است. چون مرگ امرى است مقدّر. واژه «منى» به آرزوهایى که انسان در ذهن خود تقدیر مىکند اطلاق مىشود.
9) خطبه 237.
10) این حدیث، در غوالى اللآلی، جلد یکم، صفحه 267، از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است.
11) کلمات قصار، شماره 131.
12) بحار الانوار، جلد 14، صفحه 319، حدیث 21.
13) بحار الانوار، جلد 70، صفحه 69، حدیث 36.
14) نهج البلاغه، کلمات قصار 133.
15) نهج البلاغه، خطبه 203.
16) بحار الانوار، جلد 75، مواعظ امام هادى علیه السّلام، صفحه 366.
17) سوره مؤمنون: آیه 100.
18) سوره عنکبوت: آیه 65.
19) سوره اسراء، آیه 67.
20) «ظعن» (بر وزن طعن) به معناى «کوچ کردن از مکانى به مکان دیگر» است. به همین جهت «ظعینه» به معناى «هودج» آمده است چرا که از وسایل کوچ کردن بوده است، و از آنجا که غالبا زنان بر هودج سوار مىشدند، گاهى این واژه به عنوان کنایه از زن به کار مىرود.
21) سوره آل عمران، آیه 185.
22) سوره نساء، آیه 78.
23) سوره زمر، آیه 30.
24) سوره قصص، آیه 88.
25) طبق معناى نخست، امر در «أمرتم بالظّعن»، امر تکوینى و اجل الهى است، ولى چیزى در جمله، در تقدیر نیست. امّا طبق معناى دوم امر، جنبه تشریعى دارد و عبارت «مجهّز شدن»، در تقدیر است و یا «ظعن» به معناى مجازى است.
26) سوره بقره: آیه 197.
27) سوره شعراء، آیات 88- 89.
28) سوره کهف، آیه 46.
29) «امل» (بر وزن عمل)، به معناى «امید و آرزو» است. البته آرزو، بر دو قسم است: آرزوهایى که مىتوان به آن دست یافت که مفهومش با امید، تقریبا، یکى است و آرزوهاى دور و درازى که دست نیافتنى است و مفهومش، از امید، جدا است.
30) بحار الانوار، (جلد 70، صفحه 91)، این حدیث، از جابر بن عبد اللّه انصارى، از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در باب «حب الدنیا» نقل شده است.
31) «تحرزون» از مادّه «حرز» به معناى «نگاهدارى کردن» و حرز (بر وزن حرص) به معناى محلّ مطمئنّى است که چیزى را در آن نگاهدارى مىکنند.
32) سوره ص، آیه 26.
33) سوره جاثیه، آیه 23.
34) سوره نازعات، آیات 40- 41.
35) سوره حجر، آیه 3.
36) نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 36.
37) تنبیه الخواطر، صفحه 226 (به نقل از میزان الحکمة، جلد 1، صفحه 143).
38) بحار الانوار، جلد 74، صفحه 173.
