و قال علیهالسلام
وَقَدْ رَجَعَ مِنْ صِفِّینَ فَأَشْرَفَ عَلَى الْقُبُورِ بِظَاهِرِ الْکُوفَةِ:
یَا أَهْلَ الدِّیَارِ الْمُوحِشَةِ، وَالْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ، وَالْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ، یَا أَهْلَ التُّرْبَةِ، یَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ، یَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ، یَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ، أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ، وَنَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ. أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ، وَأَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ، وَأَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ، هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا، فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟
ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ:
أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلَامِ لَأَخْبَرُوکُمْ أَنَّ «خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى».
امام علیه السلام از میدان (پرغوغا و مملو از تأسف) صفین باز گشته بود، به کنار قبرستانى که پشت دروازه کوفه بود رسید (رو به سوى آنها کرده) فرمود:
اى ساکنان خانههاى وحشتناک و سرزمینهاى خالى و قبرهاى تاریک! اى خاکنشینان! اى غریبان! اى تنهایان! و اى وحشتزدگان! شما در این راه پیشگام ما بودید و ما نیز به دنبال شما خواهیم آمد؛ اما خانههایتان را دیگران ساکن شدند، همسرانتان (اگر جوان بودند) به نکاح دیگران درآمدند و اموالتان (در میان ورثه) تقسیم شد. اینها خبرهایى است که نزد ماست، نزد شما چه خبر؟
سپس امام علیه السلام رو بهسوى اصحاب و یاران کرد و فرمود:
آگاه باشید اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده مىشد به شما خبر مىدادند که «بهترین زاد و توشه (براى سفر آخرت) تقوا و پرهیزگارى است».(1)
1) سند گفتار حکیمانه:مرحوم خطیب نویسنده کتاب مصادر مىگوید که گروهى از بزرگان که پیش از مرحوم سیّد رضى مىزیستهاند این کلام حکمتآمیز را در کتب خود نقل کردهاند؛ از جمله مرحوم صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه و همچنین در کتاب امالى و ابن عبد ربه در عقد الفرید و صدر این کلام را طبرى در تاریخ خود در حوادث سنه 37 و نصر بن مزاحم در کتاب صفین و جاحظ در کتاب البیان و التبیین آوردهاند بنابراین نیازى نیست که سخنان کسانى را که بعد از سیّد رضى مىزیستهاند در اینجا بیاوریم. (مصادر نهجالبلاغه، ج 4، ص 15).از بحارالانوار استفاده مىشود که امام علیه السلام این سخن را بعد از گفتار حکیمانهاش درباره «خباب بن ارت» که در حکمت 43 گذشت بیان فرموده به این گونه که «خباب» که از دوستان صادق امام علیه السلام بود در غیاب آن حضرت در کوفه وفات یافت هنگامى که امام علیه السلام از صفین باز مىگشت چشمش به قبرهایى در بیرون دروازه کوفه افتاد درباره آنها سؤال کرد گفتند یکى از آنها قبر «خباب بن أرت» است که در غیاب شما از دنیا رفت و وصیت کرد او را در بیرون دروازه کوفه دفن کنند (این در حالى بود که بسیارى از مردم عزیزانشان را در خانه خودشان دفن مىکردند) امام علیه السلام جمله حکمتآمیز 43 را درباره «خباب» فرمود؛ سپس نگاهى به مجموع آن قبور کرد و گفتار حکیمانه مورد بحث را بیان نمود. (بحارالانوار، ج 32، ص 553).
