این سخن را امام علیه السلام زمانى بیان فرمود که از میدان (پرغوغا و مملو از تأسف) صفین باز گشته و به کنار قبرستانى که پشت دروازه کوفه بود رسیده بود: (وَقَدْ رَجَعَ مِنْ صِفِّینَ فَأَشْرَفَ عَلَى الْقُبُورِ بِظَاهِرِ الْکُوفَةِ).
امام علیه السلام اموات آن گورستان را با پنج خطاب تکان دهنده بیدارگر مخاطب ساخت فرمود: «اى ساکنان خانههاى وحشتناک و سرزمینهاى خالى و قبرهاى تاریک! اى خاک نشینان! اى غریبان! اى تنهایان! و اى وحشتزدگان!»؛(یَا أَهْلَ الدِّیَارِ الْمُوحِشَةِ، وَالْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ، وَالْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ، یَا أَهْلَ التُّرْبَةِ، یَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ، یَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ، یَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ).
امام علیه السلام در واقع با این تعبیرات نشان داد که هر انسانى سرانجام در این دنیا به چه سرنوشتى دچار مىشود؛ امروز در میان دوستان و عزیزان در خانههاى زیبا و مرفه زندگى مىکند، جمع آنها جمع و اسباب نشاطشان فراهم است، مىگویند و مىخندند و از باده غرور سرمستند؛ ولى فردا جایگاهشان گورستان وحشتناک و قبرهاى تاریک در وحدت و تنهایى خواهد بود. شادىها و خوشىها پایان مىگیرد و لذات، خاتمه مىیابد، جمعشان به پراکندگى مىکشد و دوستىها به فراموشى سپرده مىشود.
هنگامى که امام علیه السلام با این خطابهاى پنجگانه تکاندهنده دلهاى همراهان
خود را که ناظر این صحنه بودند براى پذیرش حق آمادهتر ساخت، خطاب به ارواح گذشتگانِ آن قبرستان فرمود: «شما در این راه پیشگام ما بودید و ما نیز به دنبال شما خواهیم آمد»؛(أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ، وَنَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ).
«فَرَط» به کسى مىگویند که پیشاپیش قافله مىرود و طنابها و دلوها را براى کشیدن آب از نهر آماده مىسازد. سپس به هر کسى که در چیزى پیشگام مىشود اطلاق شده است.
اشاره به اینکه قانون مرگ استثناپذیر نیست؛ انسانها مانند اهل قافلهاى بزرگند که گروهى پیشاپیش قافله، گروهى در وسط و گروهى به دنبال قافله حرکت مىکنند. این قافله به سوى دیار فنا یا به تعبیر دیگر عالم بقا مىشتابد و همه سرانجام به آن مىرسند، هیچ گونه استثنایى ندارد. تفاوت در زمانبندىهاست و اگر انسان به این حقیقت توجه کند به یقین نسبت به اعمال خود مراقبت بیشترى خواهد کرد.
آنگاه امام علیه السلام اخبار عالم دنیا را در سه جمله خلاصه کرده از آنها اخبار عالم آخرت را پرسش مىکند و مىفرماید: «اما خانههایتان را دیگران ساکن شدند، همسرانتان (اگر جوان بودند) به نکاح دیگران درآمدند و اموالتان (در میان ورثه) تقسیم شد. اینها خبرهایى است که نزد ماست، نزد شما چه خبر؟»؛(أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ، وَأَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ، وَأَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ، هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا، فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟).
«سپس امام علیه السلام رو به سوى اصحاب و یاران کرد و فرمود: آگاه باشید اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده مىشد به شما خبر مىدادند که بهترین زاد و توشه (براى سفر آخرت) تقوا و پرهیزگارى است»؛ (ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ:أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلَامِ لَأَخْبَرُوکُمْ «أَنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى»).
در واقع امام علیه السلام انگشت روى مهمترین مسائل زندگى انسانها گذاشته که
براى بدست آوردن آن تلاش مىکنند؛ خانههاى مرفه، همسران خوب و اموال فراوان. همان چیزى که در آیه 14 سوره آل عمران آمده است که مىفرماید:«زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»؛ محبّت امور مادى، از (قبیل) زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است؛ (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولى) اینها وسایل گذران زندگى دنیاست (و هدف نهایى نمىباشد)، سرانجامِ نیک (و زندگى والا و جاویدان) نزد خداست».
گاه مىشود فردى در همه عمرش تلاش مىکند و سرانجام رنج وى در خانهاى مجلل خلاصه مىشود و چقدر براى او دردناک است که آن را رها کند و کسانى که هیچ زحمتى براى آن نکشیدند در آن ساکن شوند و گاه محصول همه عمرش در مقدارى از مال و ثروت خلاصه مىشود و بعضى نیز سالها تلاش مىکنند همسر زیبایى پیدا کنند؛ ولى چیزى نمىگذرد باید همه را رها کرده و راهى دیار اموات شوند و طومار زندگى آنها در هم پیچیده خواهد شد.
جالب اینکه امام علیه السلام مىفرماید: اگر آنها اجازه سخن گفتن را پیدا کنند فقط یک خبر به شما مىدهند؛ خبرى که همه چیز در آن جمع است و آن خبر مربوط به زاد و توشه تقواست که در برزخ و مواقف قیامت، انسان را یارى مىدهد. این سخن برگرفته از آیه شریفه 197 سوره بقره است که مىخوانیم: «وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ یَا أُوْلِى الْأَلْبَابِ»؛ و زاد و توشه تهیه کنید و بهترین زاد و توشه، پرهیزگارى است و از (مخالفتِ) من بپرهیزید اى خردمندان».
