شک نیست که یکى از مهمترین سرمایه انسان در زندگى دوستان صمیمى است؛ این سرمایه نه تنها براى یارى کردن انسان در برابر مشکلات، بلکه براى انس گرفتن و از تجربهها و نظرات آنها بهرهگیرى کردن ضرورى است و جالب اینکه به دست آوردن دوستان خوب کار آسانى است؛ نه همچون به دست آوردن مال است که احتیاج به تلاش و کوشش فراون و گاه نیاز به سرمایهگذارىهاى کلان دارد و نه همچون مقام است که به دست آوردنش نیاز به روابط اجتماعى قوى دارد، بلکه با سرمایهاى که در اختیار هر کس هست به دست مىآید و آن سرمایه گشادهرویى، ادب و حسن معاشرت است. بر همین اساس امام علیه السلام مىفرماید: «عاجزترین مردم کسى است که از به دست آوردن دوست عاجز باشد»؛ (أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الْإِخْوَانِ).
حدیث معروفى است از امیر مؤمنان على علیه السلام که خطاب به مردم فرمود: «إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَحُسْنِ اللِّقَاءِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِکُمْ؛ (اى مردم) شما نمىتوانید مردم را با اموال خود راضى نگه دارید، از این رو ایشان را با خوشرویى و رفتار خوب راضى نگه دارید، زیرا من از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم که مىفرمود: شما نمىتوانید خشنودى مردم را با اموال (محدودتان) به دست
آورید بنابراین با اخلاق نیکتان خشنودى آنها را به دست آورید».(1)
آنگاه امام مىافزاید: «و از او عاجزتر کسى است که دوستانى را که به دست آورده از دست بدهد»؛ (وَأَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ)
زیرا ممکن است به دست آوردن چیزى مقدارى زحمت داشته باشد؛ ولى نگهداشتن آن آسانتر است، بنابراین کسى که دوستان خود را با بىمهرى یا بىاعتنایى از دست دهد عاجزتر از کسى است که نتوانسته دوستى به دست آورد.
در اینجا سؤالى مطرح است که اگر امام در جمله اول مىفرماید: «از همه مردم عاجزتر کسى است که …» چگونه بعد از آن مىفرماید: «و از او عاجزتر کسى است که دوستانش را از دست دهد» اگر جمله اول عمومیّت دارد، با جمله دوم سازگار نیست.
ولى پاسخ این سؤال روشن است و آن اینکه جمله اول عمومیّت نسبى دارد و عمومیّت نسبى با وجود بعضى از استثناها منافات ندارد و شبیه این تعبیر در کلمات روزانه مردم نیز زیاد است؛ مثلا مردم مىگویند: بدبختترین مردم کسى است که آبروى خود را از دست دهد و از او بدبختتر کسى است که ایمان خود را از دست دهد و هیچ گاه در عرف مردم تناقضى در میان این دو دیده نمىشود.
در حدیثى از امام امیر مؤمنان علیه السلام در غررالحکم مىخوانیم: «مَنْ لا صَدیقَ لَهُ لا ذُخْرَ لَهُ؛ کسى که دوست ندارد ذخیرهاى ندارد».(2)
امام صادق علیه السلام مىفرماید: «لَقَدْ عَظُمَتْ مَنْزِلَةُ الصَّدِیقِ حَتَّى إِنَّ أَهْلَ النَّارِ یَسْتَغِیثُونَ بِهِ وَیَدْعُونَ بِهِ فِی النَّارِ قَبْلَ الْقَرِیبِ الْحَمِیمِ قَالَ اللَّهُ مُخْبِراً عَنْهُمْ (فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَلَا صَدِیقٍ حَمِیمٍ)؛ مقام دوست بسیار برجسته است تا آنجا که
دوزخیان نیز با فریاد خود از او- پیش از آنکه از نزدیکان کمک بخواهد- سخن مىگویند همانگونه که خداوند در قرآن از آنها چنین خبر داده که مىگویند: امروز نه شفاعتکنندهاى داریم نه دوست گرم و پر محبتى».(3)
اصولًا دوستان خوب بهترین زینت انسانند همانطور که امام صادق علیه السلام مىفرماید:«لِکُلِّ شَىْءٍ حِلْیَةٌ وَحِلْیَةُ الرَّجُلِ أوِدّائُهُ؛هرچیزى زینتى دارد و زینت انسان دوستان اوست».(4)
در اهمّیّت دوستان همین بس که از بعضى از بزرگان سؤال شد: آیا برادر بهتر است یا دوست خوب. گفت: برادرى خوب است که دوست انسان باشد.
1) بحارالانوار، ج 68، ص 384، ح 22.
2) غررالحکم، ح 9460.
3) بحارالانوار، ج 71، ص 176، ح 11.
4) شرح نهجالبلاغه ابن ابىالحدید، ج 18، ص 112.
