در این گفتار حکیمانه و کوتاه و پرمعنا امام به عالمان بىعمل و آلوده به رذائل اخلاقى اشاره کرده مىفرماید: «چه بسیار دانشمندى که جهلش او را کشته در حالى که علمش با اوست؛ اما به حالش سودى نمىبخشد»؛ (رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ، وَعِلْمُهُ مَعَهُ لَایَنْفَعُهُ).
همانگونه که در بالا اشاره شد امام علیه السلام در این عبارت کوتاه و پرمعنا از عالمان نادانى سخن مىگوید که جهلشان قاتل آنها شده است در اینکه چگونه علم و جهل در وجود آنها جمع مىشود تفسیرهاى مختلفى مىتوان بیان کرد.
از همه روشنتر اینکه علم اگر با عمل همراه نشود همچون جهل است، بنابراین نکوهش امام علیه السلام از عالمانى است که از علم خود بهره نمىگیرند و به آن عمل نمىکنند و سبب هلاکت مادى و معنوى آنها مىشود.
در حدیثى در کتاب شریف کافى از امیر مؤمنان على علیه السلام مىخوانیم که «إنَّ الْعالِمَ الْعامِلَ بِغَیْرِهِ کَالْجاهِلِ الْحائِرِ الَّذى لا یَسْتَفیقُ عَنْ جَهْلِهِ؛ شخص عالمى که به علمش عمل نکند مانند جاهل سرگردانى است که از بیمارى جهل بهبود نمىیابد.
سپس حضرت در همان روایت مىفرماید: «بَلْ قَدْ رَأیتُ أنَّ الْحُجَّةَ عَلَیْهِ أعْظَمُ وَالْحَسْرَةُ أدْوَمُ؛ بلکه حجت الهى را بر او بزرگتر و حسرت او را پایدارتر دیدم».(1)
همین عبارت با اندک تفاوتى در ذیل خطبه 110 نهجالبلاغه نیز آمده است.
در حدیث دیگرى در غررالحکم از همان حضرت مىخوانیم: «عِلْمٌ لا یُصْلِحُکَ ضَلالٌ وَمالٌ لا یَنْفَعُکَ وَبالٌ؛ دانشى که تو را اصلاح نکند گمراهى است و ثروتى که تو را (در راه خشنودى خدا) سودى نبخشد بدبختى است».(2)
این احتمال نیز وجود دارد که منظور از «جهل» صفات جاهلانهاى مانند غرور و تکبر و خودخواهى و سودجویى و ریاکارى باشد؛ هر گاه علم با این صفات نکوهیده جاهلانه همراه گردد عالم را به نابودى مىکشاند، همانگونه که در طول تاریخ مصادیق زیادى دارد. آیا طلحه و زبیر عالم به احکام اسلام و قرآن نبودند؟ آیا موقعیت على علیه السلام را در اسلام و نزد پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله نمىشناختند؟ چه شد که علمشان سودى به آنها نبخشید؟ آیا جز این است که جاهطلبى و پیروى از هواى نفس آنها را به جنگ جمل کشانید و نه تنها علمشان به حالشان سودى نداشت، بلکه صفات جاهلانه آنها سبب مرگشان در دنیا و مجازاتشان در آخرت شد. حدود هفده هزار نفر از مسلمانان را به کشتن دادند و هرگز به مقصدشان نیز در دنیا نرسیدند.
نیز احتمال مىرود منظور این باشد که ظواهرى از علم دارد ولى به عمق آن نرسیده است و به تعبیرى دیگر، علم او فاقد بصیرت است همانگونه که در حدیثى از امام صادق علیه السلام مىخوانیم: «الْعامِلُ عَلى غْیرِ بَصیرَةٍ کَالسَّائِرِ عَلى غَیْرِ الطَّریقِ فَلا تُزیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ مِنَ الطَّریقِ إلّا بُعْداً؛ آن کس که بدون بینش و بصیرت عمل مىکند همانند کسى است که در بیراهه گام بر مىدارد، چنین کسى هر قدر تندتر برود از راه اصلى دورتر مىشود».(3)
جمع میان این تفسیرها نیز مانعى ندارد.
1) کافى، ج 1، ص 45، ح 6.
2) غررالحکم، ح 193.
3) من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 401.
