مرحوم سیّد رضى این گفتار حکیمانه امیر مؤمنان على علیه السلام را به توسط فرزندزاده گرامىاش امام باقر علیه السلام نقل کرده مىگوید: ابو جعفر محمد بن على الباقر علیهما السلام از آن حضرت چنین نقل کرده است که فرمود: «در زمین دو امان و وسیله نجات از عذاب الهى بود که یکى از آنها برداشته شد دومى را دریابید و به آن چنگ زنید»؛ (وَحَکَى عَنْهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ کَانَ فِی الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ، وَقَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا، فَدُونَکُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ).
آنگاه امام علیه السلام به شرح این دو بر اساس استنباطى که از یکى از آیات قرآن مجید کرده مىپردازد و مىفرماید: «اما امانى که برداشته شد وجود رسول اللَّه صلى الله علیه و آله بود (که خداوند به برکت وجود او هرگز عذابى بر این امت نازل نکرد؛ ولى او از میان ما رفت) و امانى که باقى مانده استغفار است، همانگونه که خداوند متعال مىفرماید: «تا تو در میان آنها هستى خداوند آنها را عذاب نمىکند و تا آنان نیز از گناهان خود استغفار مىکنند خداوند عذابشان نخواهد کرد»؛ (أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله، وَأَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِی فَالْاسْتِغْفَارُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ).
به گفته مرحوم سیّد رضى «این استنباط امام یک نمونه از بهترین استفادهها و لطیفترین استنباطها از آیات قرآن کریم است»؛ (قالَ الرَّضیُ: وَهذا مِنْ
مَحاسِنِ الْإسْتِخْراجِ وَلَطائِفِ الْإسْتِنْباطِ).
هنگامى که به عقل و خرد خویش رجوع کنیم نیز آنچه را که در این آیه مبارکه آمده و استنباطى را که امام علیه السلام از آن کرده درمىیابیم. پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله مطابق آیه شریفه «وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمینَ»(1) رحمتى براى تمام جهانیان بود چگونه ممکن است این کانون رحمت الهى در میان امت باشد و خدا آنها را عذاب کند.
از سویى دیگر، استغفار یکى از وسایل جلب رحمت خداست، زیرا خودش بندگان را دعوت به استغفار کرده و وعده غفران و آمرزش داده و فرمود: ««قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»؛ اى بندگانى که راه اسراف به خود را درپیش گرفتهاید و مرتکب گناهان شدهاید از رحمت خداوند مأیوس نشوید، چرا که او همه گناهان (توبه کنندگان) را به یقین او آمرزنده مهربان است».(2)
بنابراین بعد از رحلت پیغمبر خدا و رفتن آن حضرت به دیار باقى مسلمانان مىتوانند خود را به وسیله توبه و انابه و استغفار از عذاب الهى مصون دارند و امام علیه السلام با استنباطى که در بالا آمد راه را به آنها نشان داده و بر آن تأکید ورزیده است.
ایشان نه تنها مىتوانند از عذاب الهى در امام بمانند بلکه با استغفار درهاى رحمت و نعمت و سعادت را مىتوانند به روى خود بگشایند. همانگونه که در سوره «نوح» آمده است: ««اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً – یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً – وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَبَنِینَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهارا»؛ من به آنها گفتم از پروردگار خویش آمرزش بطلبید او بسیار آمرزنده است تا بارانهاى پربرکت آسمان را پى در پى بر شما بفرستد و شما را با اموال و فرزندان فراوان
کمک کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد».(3)
مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود مىگوید: ضمیر در «لِیُعَذِّبَهُمْ» به اهل مکه بر مىگردد و منظور از «استغفار» در این آیه ترک شرک و روى آوردن به اسلام است، بنابراین معناى آیه این است که «خداوند اهل مکه را مادامى که پیغمبر در میان آنهاست عذاب نمىکند و بعد از او نیز اگر ایمان به رسالت آن حضرت بیاورند مجازات نخواهد کرد».(4)
به نظر مىرسد که مرحوم مغنیه مفهوم آیه را محدود کرده است، زیرا ظاهر آیه با توجه به اینکه- در سوره «انفال» که از سورههایى است که در مدینه نازل گردیده وجود دارد- همه مسلمانان را شامل مىشود نه فقط اهل مکه را همچنین استغفار نیز معناى وسیعى دارد که هم گناه شرک و هم گناهان دیگر را در بر مىگیرد و مىدانیم بسیارى از عذابهاى اقوام پیشین به سبب گناهانى بود که غیر از شرک انجام مىدادند؛ مانند عذاب قوم لوط.
بنابراین، آیه مفهوم وسیعى دارد که همه مسلمانان در هر زمان را شامل مىشود و استغفار نیز هرگونه توبه از گناه است.
قابل توجه اینکه در آیه بعد از این آیه در سوره «انفال» مىخوانیم: ««وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»؛ چرا خدا آنها را مجازات نکند با اینکه آنها (مؤمنان را از عبادت کردن در کنار) مسجدالحرام جلوگیرى مىکنند در حالى که آنها سرپرست آن نیستند؛ سرپرست آن فقط پرهیزگارانند؛ ولى بیشتر آنها نمىدانند».(5)
بعضى- مانند ابن ابىالحدید- چنین پنداشتهاند که این آیه در سال حدیبیه (سال ششم) که کفار مکه پیغمبر را از زیارت خانه خدا باز داشتند نازل شده و بعداً به هنگام جمعآورى قرآن و ترتیب آن به وسیله اصحاب رسول اللَّه صلى الله علیه و آله در اینجا جاى داده شده است.
در حالى که این سخن از دو جهت اشتباه است: اولًا جلوگیرى مشرکان از زیارت مسلمانان نسبت به خانه خدا تنها در سال حدیبیه نبود پیش از این نیز چنین بود و ثانیاً قرآن در زمان پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله به صورت کنونى جمع آورى شد و اصحاب بر رسول اللَّه صلى الله علیه و آله خواندند.(6)
1) انبیا، آیه 107.
2) زمر، آیه 53.
3) نوح، آیه 10-/ 12.
4) فى ظلال نهجالبلاغه، ج 4، ص 267.
5) انفال، آیه 34.
6) شرح بیشتر در این باره را در تفسیر نمونه ذیل آیات سوره حمد در جلد اول مطالعه فرمایید.
