امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه اشاره به بعضى از شرایط مهم دوستى کرده مىفرماید: «دوست انسان، دوست نخواهد بود مگر اینکه برادر خود را در سه حالت فراموش نکند: به هنگامى که دنیا به او پشت مىکند و در زمانى که غایب است و پس از مرگش»؛(لَا یَکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّى یَحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ: فِی نَکْبَتِهِ، وَغَیْبَتِهِ، وَوَفَاتِهِ).
شک نیست که انسان در زندگى خود نیازمند به دوستانى است که در مشکلات به او کمک کنند و در زمان راحتى مونس انسان باشند، زیرا روح اجتماعى انسان از یک سو و نیازهاى گستردهاى که دارد و به تنهایى قادر به رسیدن به آنها نیست از سوى دیگر ایجاب مىکند که یارانى براى خود انتخاب کند؛ ولى این یاران مختلفاند؛ گروهى مانند تاجرانند که دائماً انتظار دارند در مقابل خدمتى، خدمتى به آنان شود و طبیعى است که هر وقت از دوست خود بهرهاى نداشته باشند او را براى همیشه رها مىکنند.
گروه دیگرى هستند که گرچه در برابر هر خدمت انتظار خدمتى دارند؛ ولى خدمات پیشین را فراموش نمىکنند و به پاس آنها دوست خود را در مشکلات یارى مىدهند؛ اما هنگامى که تصور مىکنند پاداش خدمتهاى پیشین او را دادهاند رهایش مىسازند.
گروه سومى نیز هستند که دوستى آنها بر اساس محبت است و صفا و صداقت نه نتیجه خدمت و کارى شبیه تجارت. آنها به هنگام قدرت به دوستان خود خدمت مىکنند و انتظار پاسخى از آنها ندارند و به همین دلیل به هنگام بروز مشکلات براى دوستان خود هرگز آنها را رها نمىسازند و همچنان به اصول اخوت و دوستى وفادارند.
امام علیه السلام در این کلام پربارش اشاره به این گروه مىکند که دوستان حقیقى و واقعى اند؛ آنها در سه زمان دوست خود را فراموش نمىکنند؛ به هنگام «نکبت» آنها در چنین زمانى در کنار دوست خود مىایستند، به او کمک مىکنند، تسلى خاطر مىدهند، غمگسار و وفادارند.
«نکبت» در اصل به معناى انحراف از مسیر است همانگونه که در قرآن مجید آمده «وَإِنَّ الَّذِینَ لَایُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکِبُونَ»؛ امّا کسانى که به آخرت ایمان ندارند از این راه منحرف مىشوند».(1) ازاینرو هنگامى که دنیا به کسى پشت کند از آن تعبیر به نکبت دنیا مىکنند و از آنجا که بروز مشکلات، مصائب و بلاها مصداق نکبت است بسیارى از ارباب لغت نکبت را به معناى بلا و مصیبت تفسیر کردهاند.
شاعر نیز مىگوید:
دوست آن باشد که گیرد دست دوست
در پریشان حالى و درماندگى
اضافه بر این بعضى هستند که در حضور دوست به سبب شرم و حیا رسم دوستى را به جا مىآورند؛ ولى به هنگامى که آنها غائب باشند خود را از آن خلاص مىکنند و به اصطلاح «حفظ الغیب» ندارند و از آن فراتر هنگامى که دوستشان از دنیا برود و دست او از همه چیز کوتاه گردد و امید خدمتى از او
نداشته باشند او را فراموش مىکنند؛ نه به سراغ همسر و فرزند او مىروند که اگر مشکلى دارند حل کنند، نه در جمع دوستان زنده یادى از او مىکنند و نه کار خیرى براى او انجام مىدهند. امام علیه السلام مىفرماید: دوست واقعى کسى است که در این سه حالت دوستش را فراموش نکند.
البته مدعیان دوستى فراواناند و دوستان واقعى که در کلام حکیمانه فوق بگنجند اندکاند.
در حدیثى در غررالحکم از امام علیه السلام آمده است که مىفرماید:«الصَّدیقُ الصَّدُوقُ مَنْ نَصَحَکَ فی عَیْبِکَ وَحَفَظَکَ فی غَیْبِکَ وَآثَرَکَ عَلى نَفْسِهِ؛ دوست راستگو کسى است که عیوب تو را براى تو بگوید و اندرز دهد و در غیبتت مراتب دوستى را حفظ کند و تو را بر خود (در حل مشکلات) مقدم شمرد».(2)
1) مؤمنون، آیه 74.
2) غررالحکم، کلمه 9729.
