امام علیه السلام در این کلام نورانى کوتاه و پرمعنایش به افرادى که از حدّ خود تجاوز مىکنند هشدار مى دهد مى فرماید: «آن کسى که قدر خود را نشناسد هلاک مىشود»؛(هَلَکَ امْرُؤٌ لَمْ یَعْرِفْ قَدْرَهُ).
مىدانیم یکى از عمیق ترین غرایز انسان، دوست داشتن خویشتن است و بسیار مىشود که بر اثر آن انسان قدر و منزلت خود را گم مىکند جنبههاى مثبت خویش را بسیار بیش از آنچه هست مىپندارد و حتى گاهى جنبههاى منفى خود را مثبت مىانگارد. به همین دلیل بر جاى خود تکیه نمىکند، بلکه خود را در جایى قرار مىدهد که شایسته آن نیست و در آنجا گاه سخنانى مىگوید که دین و دنیاى او را بر باد مىدهد، آبروى او را مىریزد، سرچشمه مفاسدى در جامعه مىشود که نتیجه همه آنها هلاکت معنوى و مادّى است.
مثلًا کسى چند صباحى آموزش علوم دین را دیده و هنوز به مقام اجتهاد نرسیده خود را مجتهدى اعلم بداند و به استنباط احکام بنشیند و احکامى را آمیخته با اشتباهات فراوان براى این و آن بازگو کند و عبادات و معاملات آنها را ضایع سازد، چنین شخصى که قدر خود را نشناخته به یقین مسئولیت سنگینى را در قیامت خواهد داشت.
یا شخصى چند کتاب طبى را مطالعه کرده، ناگهان براثر خودبزرگبینى
خویش را طبیبى حاذق و لایق بپندارد و دستورات طبى صادر کند که باعث خطر جانى براى گروهى شود، او به یقین دنیا و آخرت خود را تباه ساخته است.
شاهد این تفسیر، جمله معروفى است که در افواه دانشمندان شهرت یافته«رَحِمَ اللَّهُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ وَلَمْ یَتَجاوَزْ حَدَّهُ؛ خدا رحمت کند کسى را که قدر و منزلت خویش را بشناسد و از حدّ خود تجاوز نکند».
شاهد دیگر بر این تفسیر همان چیزى است که در خطبة 16 نهجالبلاغه گذشت:«هَلَکَ مَنِ ادَّعَى، وَخابَ مَنِ افْتَرى، مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَکَ وَکَفَى بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَلَّا یَعْرِفَ قَدْرَهُ؛ آن کس که به ناحق ادعایى کند هلاک مى شود و آن کس که با دروغ و افترا مقامى را طلب کند محروم مى گردد و به جایى نمى رسد و آن کس که (با ادّعاهاى باطل) به مبارزه با حق برخیزد و در برابر آن قد علم کند هلاک خواهد شد و در نادانى انسان همین بس که قدر خویش را نشناسد».
ولى همانگونه که در ذیل خطبه 103 گذشت(1) این جمله تفسیر دیگرى نیز مى تواند داشته باشد که انسان به موهبت الهى قدر و مقام والایى دارد و جِرم صغیرى است که عالم کبیر در آن خلاصه شده است حتى مىتواند از فرشتگان آسمان بالاتر رود. آرى چنین است مقام آدمیت، بنابراین اگر مقام خود را درست نشناسد و شخصیت خویش را با درهم و دینار و مقامى معاوضه کند و در هوا و هوسها و شهوات غوطه ور شود و از رسیدن به مقام قرب الهى باز ماند خود را هلاک کرده است، چرا که قدر خود را نشناخته است.
با توجه به آنچه گذشت و تبادر عمومى دانشمندان از این حدیث معناى اوّل مناسبتر به نظر مىرسد، هرچند در بعضى از روایات نیز تعبیراتى است که معناى دوم را تداعى مىکند؛ مانند آنچه در کلام دیگرى از امام امیرمؤمنان علیه السلام آمده است که مى فرماید:«مَنْ حَصَّنَ شَهْوَتَهُ فَقَدْ صَانَ قَدْرَه»(2)هرچند جمع میان
دو معنا نیز ممکن است که از یک سو نگاه به معناى اول کند و از سویى دیگر نگاه به معناى دوم.
1) در عبارت: «العالِمُ مَنْ عَلِمَ قَدْرُهُ».
2) کافى، ج 8، ص 22، خطبه وسیله.
