امام علیه السلام در این کلام کوتاه و نورانى خود اشاره به آثار میانهروى در امور کرده و مىفرماید: «کسى که در هزینهکردن میانهروى کند هرگز فقیر نخواهد شد»؛(مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ).
«عال» از ریشه «عیل» (بر وزن عین) در اصل به معناى عیالمند شدن است؛ ولى این واژه به معناى فقیر نیز به کار رفته است. بعضى گفتهاند اگر از ماده «عول» باشد به معناى فزونى عیال است و اگر از ریشه «عیل» باشد به معناى فقر است و «اقتصاد» به معناى میانهروى در هر کار مخصوصاً در امور مالى است.
این معنا امروز هم در مقیاس کوچک خانواده و هم در مقیاس وسیع جامعه ثابت شده است که اگر از اسراف و تبذیر پرهیز شود و در هزینه کردن سرمایهها صرفجویى و میانهروى گردد بسیارى از مشکلات حل مىشود؛ مشکل زمانى براى فرد یا جامعه پیدا مىشود که حساب دقیقى براى هزینهها و نیازها در نظر نگیرد و یا بىحساب و کتاب آنچه را دارد هزینه کند که به یقین زمانى فرا مىرسد که فرد یا جامعه در فقر فرو مىروند.
در منابع اسلامى نیز روایات فراوانى در این زمینه دیده مىشود، از جمله در روایتى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مىخوانیم:«الإقْتِصادُ فِى النَّفَقَةِ نِصْفُ الْمَعِیشَةِ؛
میانهروى در مخارج زندگى نیمى از معیشت انسان را تأمین مىکند».(1)
در حدیثى از امیرمؤمنان علیه السلام در غررالحکم مىخوانیم:«مَنْ صَحِبَ الْاقْتِصادَ دامَتْ صُحْبَةُ الْغِنى لَهُ وَجَبَرَ الْاقْتِصادُ فَقْرَهُ وَخَلَلَهُ؛ کسى که همنشین میانهروى باشد غنا و بىنیازى پیوسته همنشین او خواهد بود و اقتصاد فقر او را جبران و مشکلات او را برطرف مىسازد».(2)
در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود:«ضَمِنْتُ لِمَنْ اقْتَصَدَ أنْ لا یَفْتَقِرُ؛ من ضمانت مىکنم کسى که میانهروى پیشه کند هیچگاه فقیر نشود».(3)
البته میانهروى نه تنها در مسائل اقتصادى و مالى در مقیاس فرد و جامعه، بلکه در همه کارها مطلوب است حتى توصیه شده که مؤمنان در عبادت که وسیله قرب الى الله است نیز میانهروى را از دست ندهند.
مرحوم «کلینى» در کتاب کافى بابى تحت عنوان اقتصاد در عبادت آورده که نخستین حدیثش از رسول خدا صلى الله علیه و آله چنین است:«إنَّ هذا الدّینُ مَتِینٌ فَاوْغِلُوا فیهِ بِرِفْقٍ وَلا تُکَرِّهُوا عِبادَةَ اللَّهِ إلى عِبادِ اللَّهِ فَتَکُونُوا کَالرّاکِبِ الْمُنْبَتِّ الَّذی لا سَفَراً قَطَعَ وَلا ظَهْراً أبْقى؛ این آئین حسابشده و متین است. در این مسیر با مدارا حرکت کنید و بندگان خدا را به عبادت زیاد مجبور نکنید که همانند سوار واماندهاى مىشوید که نه به مقصد رسیده و نه حیوان را سالم گذارده است».(4)
1) کنزالعمّال، ح 5434، مطابق نقل میزان الحکمه.
2) غررالحکم، ح 8071.
3) کافى، ج 4، ص 53، ح 6.
4) همان، ج 2، ص 86، ح 1.
