امام علیه السلام در این کلام حکیمانه به چهار نعمت الهى اشاره مىفرماید که هرگاه محقق شوند چهار نعمت دیگر را به دنبال خود دارند. مىفرماید: «کسى که توفیق چهار چیز پیدا کند از چهار چیز محروم نخواهد شد»؛(مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً).
اشاره به اینکه این چهار چیز با آن چهار چیز لازم و ملزوم یکدیگرند همانگونه که در قرآن هم به آن اشاره شده و در ذیل این کلام خواهد آمد.
نخست اینکه: «کسى که توفیق دعا یابد از اجابت محروم نمىگردد»؛(مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَةَ).
زیرا همانگونه که در ذیل خواهد آمد این وعده الهى است که فرموده است دعا کنید تا من اجابت کنم.
دعا- همانگونه که قبلًا هم گفتهایم- یکى از مهمترین عبادات و امور سرنوشتساز در زندگى بشر است. انسان باید تمام تلاش و کوشش خود را در رسیدن به اهداف صحیح به کار گیرد؛ ولى در بسیارى از موارد عاجز و ناتوان مىشود و دستش از همه جا کوتاه مىگردد. اینجاست که رو به درگاه الهى مىآورد و با اظهار عجز از لطف و کرم او استمداد مىجوید و با این عمل شایسته این مىشود که خدا آن نعمت را چنانچه صلاح او باشد به او بدهد و اگر صلاح او
نباشد پاداش مهمترى- طبق آنچه در روایات آمده- براى او ذخیره مىکند.
البته قبولى دعا شرایطى دارد که ما آن را به طور مشروح در مقدمه مفاتیح نوین آوردهایم.
دوم اینکه: «کسى که توفیق توبه پیدا کند از قبول آن محروم نمىگردد»؛(وَمَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ).
انسان همواره در معرض لغزشهاست؛ هواى نفس و شهوات از درون و وسوسههاى شیاطین انس و جن و زرق و برق دنیا از برون دائماً طوفانى در اطراف او به راه مىاندازد و گاه گرفتار لغزش مىگردد. اگر باب توبه به روى او گشوده نشود مأیوس مىگردد و به دنبال آن در دریاى گناه غوطهور خواهد شد.اما خداوند رحمان و رحیم درهاى توبه و اصلاح خویشتن را به روى او گشوده و وعده قبول به توبه کنندگان حقیقى داده است تا از رحمت خدا مأیوس نشوند و از مسیر حق منحرف نگردند. امام سجاد علیه السلام در مناجات تائبین مىفرماید:«إلهی أنْتَ الَّذی فَتَحْتَ لِعِبادِکَ باباً إلى عَفْوِکَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَةَ وَقُلْتَ: «تُوبوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» فَما عُذْرَ مَنْ أغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ؛ خداوندا تو کسى هستى که درى به روى بندگان خود گشودهاى و نام آن را توبه گذاردهاى و فرمودهاى:«همگى به سوى خدا باز گردید و توبه خالص کنید» با این حال آنان که غافل مىشوند تا از این در به سوى عفو الهى وارد شوند چه عذرى دارند».
در سومین جمله مىفرماید: «کسى که توفیق استغفار یابد از آمرزش محروم نمىشود»؛(وَمَنْ أُعْطِیَ الْاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ).
«توبه» ندامت از گذشته و بازگشت به سوى خداست و «استغفار» یکى از شرایط آن است و در واقع ذکر استغفار بعد از توبه در کلام امام علیه السلام از قبیل ذکر خاص بعد از عام است. البته گاه استغفار و توبه به یک معنا نیز استعمال مىشوند؛ به هر حال خداوند غفور و ودود وعده داده که مستغفرین را مورد
محبت قرار دهد و آنها را مشمول آمرزش و مغفرت خویش سازد.
در چهارمین جمله مىفرماید: «کسى که توفیق شکرگزارى پیدا کند از فزونى نعمت محروم نخواهد شد»؛(وَمَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَةَ).
این وعده الهى است که در آیات ذیل خواهد آمد و عقل و خرد انسان نیز گواه بر آن است، زیرا شکرگزاران لیاقت خود را با این عمل براى فزونى نعمت ثابت مىکنند و خداوند حکیم که هر کارش روى حساب و حکمت است به این گونه افراد نعمت بیشترى مىبخشد.
البته مىدانیم شکر حقیقى تنها شکر به زبان نیست بلکه مرحله مهمتر آن شکر عملى است و آن این است که از هر نعمتى در جاى خود استفاده کند و نعمتهاى الهى را وسیله عصیان و نافرمانى حق نسازد.
به دنبال این کلمات حکمتآمیز مرحوم سیّد رضى مىگوید: «تصدیق و تأیید این گفتار (درباره امور چهارگانه و نتایج آن) در قرآن مجید است»؛(قالَ الرَّضِیُ وَتَصدیقُ ذلِکَ کِتابُ اللَّهِ).
«خداوند در مورد دعا مىفرماید: مرا بخوانید تا (دعاى) شما را اجابت کنم»؛(قالَ اللَّهُ فی الدُّعاءِ: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»(1)).
درباره استغفار مىفرماید: «هرکس کار بدى انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت»؛«وَمَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً».(2)
درباره شکر مىفرماید: «اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما افزون خواهم کرد»؛ «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ».(3)
درباره توبه مىفرماید: «پذیرش توبه از سوى خدا، تنها براى کسانى است که
کار بد را از روى جهالت انجام مىدهند، سپس به زودى توبه مىکنند. خداوند، توبه چنین کسانى را مىپذیرد؛ و خدا دانا و حکیم است»؛«إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَکانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً».(4)
همانگونه که در بالا آمد در منابع فراوانى استدلال به این آیات در کلام امام علیه السلام است نه کلام سیّد رضى و این استدلال نشان مىدهد که امامان معصوم علیهم السلام بسیارى از سخنان پربار خود را از قرآن مجید و تفسیر آن برگزیدهاند.
این امور چهارگانه به طور گسترده در روایات معصومان علیهم السلام نیز آمده است. از جمله در حدیثى از پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله مىخوانیم که فرمود:«خَیْرُ الْعِبادَةِ الْاسْتِغْفارُ؛بهترین عبادت استغفار است».(5)
در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است:«أکْثِرُوا مِنَ الْإِسْتِغْفارِ فَإنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یُعَلِّمْکُمُ الْاسْتِغْفارَ إلّاوَهُوَ یُریدُ أنْ یَغْفِرَ لَکُمْ؛ زیاد استغفار کنید زیرا خداوند متعال استغفار را به شما نیاموخته مگر به این جهت که مىخواهد شما را بیامرزد».(6)
تأثیر استغفار در برطرف شدن مشکلات و هموم و غموم و فزونى رزق نیز طبق روایات قابل انکار نیست.
درباره اهمیت شکر نیز همین بس که در حدیثى از امام امیرالمؤمنین در «غررالحکم» مىخوانیم:«اوَّلُ ما یَجِبُ عَلَیْکُمْ لِلَّهِ سُبْحانَهُ شُکْرُ أیادیهِ وَابْتِغاءُ مَراضیهِ؛ نخستین چیزى که بر شما در برابر خداوند سبحان واجب است شکر نعمتهاى او و به دست آوردن موجبات خشنودى اوست».(7)
1) غافر، آیه 60.
2) نساء، آیه 110.
3) ابراهیم، آیه 7.
4) نساء، آیه 17.
5) کافى، ج 2، ص 517.
6) میزان الحکمة، ح 4816.
7) غررالحکم، ح 3389.
