و من کلام له علیه السّلام
لمّا قلّد محمّد بن ابى بکر مصر، فملکت علیه و قتل
از سخنانى است که امام علیه السّلام پس از آن که فرمان حکومت «مصر» را به «محمّد بن ابى بکر» داد و او در صحنه مبارزه با دشمن مغلوب و کشته شد، ایراد فرمود.
خطبه در یک نگاه
بعد از جنگ «صفّین»، به خاطر تمرّد «خوارج»، «معاویه» که نیرو و توان تازهاى در خود دید، به فکر تسخیر «مصر» که از مراکز مهم کشور اسلامى و از منابع بزرگ مالى بود افتاد. در آن هنگام «محمّد بن ابى بکر» که از یاران خاصّ على علیه السّلام بود در آنجا حکومت مىکرد. «معاویه»، «عمرو عاص» را مطابق وعدهاى که به او داده بود به حکومت مصر برگزید و با شش هزار سرباز سواره، روانه «مصر» کرد، سوارانى که گروه عظیمى از آنها به انگیزه خون خواهى «عثمان» در این طریق گام نهادند، زیرا گمانشان این بود که «محمّد بن ابىبکر» قاتل «عثمان» است و باید از او انتقام گرفت.
اضافه بر این، «معاویه» نامههاى متعدّدى براى هوادارانش در «مصر» فرستاد و آنها را به حمایت از «عمرو عاص» و مبارزه با «محمّد بن ابىبکر» تشویق کرد و دشمنان را نیز به سختى تهدید نمود.
«محمّد بن ابىبکر» جریان را براى امام علیه السّلام نوشت و از حضرتش کمک خواست و از طرفى مردم «مصر» را به جنگ با «عمرو بن عاص» فرا خواند و چهار هزار مرد جنگى را آماده پیکار کرد. دو هزار نفر آنها را به استقبال «عمرو عاص» فرستاد و خودش با دو هزار نفر دیگر در «مصر» باقى ماند. آنها که به مقابله با «عمرو عاص» رفتند با آنان درگیر شده و ضربات سنگینى بر آنان وارد کردند، ولى سرانجام مغلوب شده و فرمانده آنها کشته شد. این امر در اطرافیان «محمّد بن ابىبکر» اثر گذارد و گروهى فرار کردند و متفرّق شدند و «محمّد بن ابى بکر» چون خود را تنها با یاران اندکى دید، عقبنشینى کرد و مخفى شد. «عمرو عاص»، «معاویة بن حدیج» را به تعقیب او فرستاد، تا آن که بر او دست یافت و به طرز بسیار قساوتمندانهاى او را شهید کرد، سرش را از تن جدا کرد و جسدش را در شکم چهارپاى مردهاى گذاشته، به آتش کشید!
خبر شهادت «محمّد بن ابى بکر» به على علیه السّلام رسید، آن حضرت به قدرى متأثّر شد که آثار حزن و اندوه در چهره مبارکش نمایان گشت و این سخن را درباره او بیان فرمود.(1)
و قد أردت تولیة مصر هاشم بن عتبة، و لو ولّیته إیّاها لما خلّى لهم العرصة، و لا أنهزهم الفرصة، بلا ذمّ لمحمّد بن أبی بکر، و لقد کان إلىّ حبیبا، و کان لی ربیبا.
ترجمه
(هنگامى که خبر شهادت «محمّد بن ابىبکر» والى امیر مؤمنان على علیه السّلام در مصر به آن حضرت رسید فرمود:) من مىخواستم «هاشم بن عتبه» (مرقال) را زمامدار مصر کنم و اگر او را والى آن منطقه کرده بودم، عرصه را بر آنها (لشکر معاویه) خالى نمىگذارد و به آنها فرصت نمىداد (ولى فشار گروهى از افراد مانع شد) با این حال من «محمّد بن ابىبکر» را نکوهش نمىکنم، چه این که او مورد علاقه من بود و در دامان من پرورش یافت.
شرح و تفسیر
محمّد بن ابى بکر و حکومت مصر
همان گونه که در شأن ورود خطبه اشاره شد، این سخن را على علیه السّلام زمانى فرمود، که سپاه معاویه به «مصر» حمله کرد و نماینده امیر مؤمنان على علیه السّلام، «محمّد بن ابى بکر» به شهادت رسید و امام علیه السّلام بسیار اندوهگین شد، چرا که یکى از نزدیکترین یاران خود را از دست داده بود.
امام علیه السّلام در سخنى که بوى مذمّت نسبت به بعضى از اطرافیانش از آن برمىخیزد، چنین فرمود: «من مىخواستم «هاشم بن عتبه» را زمامدار مصر کنم و اگر او را والى آن منطقه کرده بودم، عرصه را بر آنها (لشکر معاویه) خالى نمىگذارد و به آنها فرصت نمىداد» و قد أردت تولیة مصر هاشم بن عتبة، و لو ولّیته إیّاها لما خلّى لهم العرصة(2)، و لا أنهزهم(3) الفرصة.
این سخن ظاهرا اشاره به این دارد که امام علیه السّلام با تمام علاقهاى که به «محمّد بن ابىبکر» و ایمانى که به صفا و صداقت او داشت، ترجیح مىداد شخص قویترى مانند «هاشم بن عتبه» معروف به «مرقال» را که هم از «محمّد بن ابىبکر» شجاعتر بود و هم آزمودهتر و باتجربهتر، به جاى او به ولایت مصر برگزیند، ولى گویا گروهى از اصحابش اصرار به انتخاب «محمّد بن ابىبکر» داشتند، به دلیل این که او فرزند «ابوبکر» بود و «مصریان» شناخت بیشترى روى او دارند، به علاوه در ماجراى عثمان و دادخواهى مردم «مصر» در برابر او، با «مصریان» همکارى و همگامى داشت. به همین دلیل، از نفوذ بالایى در افکار مصریان برخوردار بود و پذیرش زیادى نسبت به او داشتند.
با این حال امام علیه السّلام مىدانست که «محمّد بن ابىبکر» کم سنّ و سال و کم تجربه است، گر چه امتیازات فراوانى دارد، ولى مقاومت او در برابر مشکلات به اندازه «هاشم» نیست، امّا اصحاب و یاران از این ویژگىها کاملا آگاه نبودند و به حضرت فشار آوردند و اصرار کردند، همان فشارها و اصرارهایى که شبیه آن در داستان
«حکمین» ظاهر شد و امام علیه السّلام را ناگزیر به پذیرش پیشنهاد طرفداران این فکر نمود و سرانجام که آثار سوء حکمیّت را دیدند، پشیمان شدند، ولى آن پشیمانى سودى نداشت.
امام علیه السّلام در این سخن به طور غیر مستقیم آن گروه را سرزنش مىکند که اگر مىگذاشتند «هاشم بن عتبه» را (که شرح حال او در نکتهها خواهد آمد) براى حکومت «مصر» برگزیند، سرنوشت مصر طور دیگرى بود و این منطقه مهم، به آسانى از دست نمىرفت.
ولى از آنجا که ممکن است، بعضى از این سخن امام علیه السّلام چنین تصوّر کنند که حضرت، «محمّد بن ابى بکر» را نکوهش مىکند، امام علیه السّلام به دنبال این سخن مىافزاید: «در عین حال من «محمّد بن ابىبکر» را نکوهش نمىکنم، چه این که او مورد علاقه من بود و (همچون فرزندان خودم) در دامان من پرورش یافته بود!» (بلا ذمّ لمحمّد بن أبی بکر، و لقد کان إلىّ حبیبا و کان لی ربیبا).
در واقع امام علیه السّلام مىفرماید: «محمّد بن ابىبکر» در کار خود، کوتاهى نکرد و آنچه در توان داشت به کار گرفت، ولى توانش بیش از این نبود!
قابل توجّه این که در بعضى از روایات آمده، امام علیه السّلام هنگامى که از شهادت «محمّد بن ابى بکر» باخبر شد، فرمود:«رحم اللّه محمّدا! کان غلاما حدثا، لقد کنت أردت أن اولّى المرقال هاشم بن عتبة مصر، فإنّه لو ولّاها لما خلّا لابن العاص و أعوانه العرصة، و لا قتل إلّا و سیفه فی یده بلا ذمّ لمحمّد، فلقد أجهد نفسه فقضى ما علیه، خدا رحمت کند محمّد (بن ابى بکر) را! جوان نورسى بود، من تصمیم داشتم مرقال، «هاشم بن عتبه» را والى مصر کنم (ولى گروهى مانع شدند) به خدا سوگند! اگر والى مصر شده بود، عرصه را بر عمرو عاص و یارانش تنگ مىکرد و (اگر شهید مىشد) کشته نمىشد، مگر این که شمشیر در دست او بود، با این حال «محمّد بن ابىبکر»
را نکوهش نمىکنم، او نهایت تلاش خود را به خرج داد و آنچه بر او بود (و در توان داشت) ادا کرد.»(4)
این که امام علیه السّلام مىفرماید: او مورد علاقه من بود و در دامنم پرورش یافته بود. به خاطر این بود که بعد از مرگ ابوبکر، همسرش «اسماء» مادر «محمّد بن ابىبکر» به همسرى على علیه السّلام درآمد در حالى که «محمّد» در سنین کودکى بود و در آغوش على علیه السّلام پرورش یافت و از همان طفولیّت با محبّت و عشق على علیه السّلام آشنا شد و مراحل ولایت را به سرعت پیمود، تا آنجا که على علیه السّلام را پدر خود مىشمرد و حضرت نیز او را همچون فرزند خویش مىدید و به او سخت علاقه داشت.
نکتهها
1- هاشم مرقال که بود؟
«هاشم» فرزند «عتبه» بود و با این که پدرش از دشمنان سرسخت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله محسوب مىشد، خودش مسلمانى بسیار پرشور و باافتخار بود و از یاران بر جسته پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السّلام محسوب مىشد و این سخن از او است که به امیر مؤمنان على علیه السّلام مىگفت: «به خدا سوگند! دوست ندارم که تمام آنچه روى زمین است و آنچه زیر آسمان قرار دارد، ملک من باشد و در برابر آن یکى از دشمنان تو را دوست داشته باشم، یا یکى از دوستان تو را دشمن!» او در جنگ «صفّین» در رکاب على علیه السّلام بود، و آرزو داشت در راه خدا و در برابر امیر مؤمنان علیه السّلام شربت شهادت بنوشد و بسیار شجاعانه جنگید و از آنجا که در امر جهاد سرعت به خرج مىداد او را «مرقال» گفتند (زیرا «مرقال» به معناى سریع و پرتحرّک است) و سرانجام به آرزوى خود رسید و پس از جنگ نمایانى در میدان صفّین شهید شد و لشکریان على علیه السّلام و خود آن حضرت، از شهادت او اندوهگین شدند.
سپس فرزندش پرچم را به دست گرفت و بر لشکر معاویه حمله کرد و جنگ نمایان و شایسته تحسینى داشت، سرانجام اسیر شد، او را نزد معاویه آوردند، میان او و «معاویه» و «عمرو بن عاص» سخنان زیادى رد و بدل شد و او شجاعانه از مکتب على علیه السّلام دفاع کرد؛ عاقبت معاویه دستور داد او را زندانى کنند.(1)
«هاشم» از همان آغاز جوانى شجاعت نمایانى داشت. در جنگ «یرموک» که بزرگترین پیروزى در ناحیه شامات نصیب مسلمانان شد، او فرماندهى بخشى از سواران لشکر اسلام را بر عهده گرفته بود و در همین میدان بود که یکى از چشمهاى خود را از دست داد و به همین دلیل بود که بعضى او را «اعور» (صاحب یک چشم) مىنامیدند و در جنگ «قادسیّه» که عمویش «سعد بن ابى وقّاص» فرمانده لشکر بود، شرکت داشت. مىگویند سبب فتح مسلمین، شجاعت و کفایت «هاشم» بود، فتحى که بعدا به عنوان «فتح الفتوح» نامیده شد. و در جنگ «صفّین» فرمانده جناح چپ لشکر امیر مؤمنان على علیه السّلام بود.(5)
در حالات «هاشم» آمده است: «روزى در «صفّین» در میان اصحاب خود، مشغول جنگ بود که جوانى از لشکر معاویه در حالى که شمشیر مىزد و لعن مىکرد و ناسزا مىگفت، نزدیک هاشم آمد. «هاشم» به او گفت: «اى جوان! این سخنانى را که تو مىگویى و این جنگ (بى هدفى را) که دنبال مىکنى روز قیامت حساب و کتابى دارد، از خدا بترس و به فکر زمانى باش که خدا از تو درباره این کارت سؤال مىکند!» جوان گفت: «من با شما مىجنگم زیرا پیشواى شما آنگونه که به من گفتهاند، نماز نمىخواند و شما هم نماز نمىخوانید و براى این با شما جنگ مىکنم که پیشواى شما خلیفه ما را کشته است و شما او را در کشتن خلیفه یارى کردید.» «هاشم» گفت:«تو را با «عثمان» چه کار؟ او را اصحاب پیامبر و قاریان قرآن به خاطر کارهایى که بر
خلاف قرآن انجام داد، کشتند و اصحاب پیامبر صلّى اللّه علیه و آله اصحاب دین خدا و شایستهترین افراد براى نظارت در امور مسلمین هستند. امّا اینکه گفتى مولاى ما على علیه السّلام نماز نمىخواند، او نخستین کسى است که با رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله نماز خواند و به او ایمان آورد و اینها را که مىبینى با او هستند (و همچون پروانگان گرد شمع وجود او مىگردند) همه آنها قاریان قرآن هستند، شب را به پا مىخیزند و خدا را عبادت مىکنند، مراقب باش اشقیاى مغرور، تو را در دینت فریب ندهند!»
سخنان «هاشم» جوان را منقلب کرد، صدا زد اى بنده خدا، من گمان مىکنم تو مرد صالحى هستى (و سخنانت نور صدق و راستى دارد) آیا راه توبهاى براى من مىیابى؟ گفت: آرى به سوى خدا بازگرد، او توبه تو را مىپذیرد. جوان دست از جنگ کشید و برگشت، مردى از شامیان به او گفت: «این مرد عراقى تو را فریب داد» جوان گفت: «نه او مرا نصیحت کرد (و هدایت فرمود).»
آرى یاران على علیه السّلام همچون خودش در میدان نبرد نیز دست از هدایت گمراهان برنمىداشتند. سعى آنها کشتن دشمن نبود، بلکه سعیشان در هدایت آنان بود.
به هر حال «هاشم» و «عمّار» در روز «صفّین» با شجاعت و شهامت تمام، جنگیدند و شربت شهادت را عاشقانه نوشیدند و یاران على علیه السّلام از شهادت آن دو سخت ناراحت شدند.(6)
2- گوشهاى از زندگانى محمّد بن ابىبکر
همانگونه که در آغاز خطبه اشاره شد «محمّد بن ابىبکر» فرزند خلیفه اوّل و مادرش «اسماء بنت عمیس» است که نخست، همسر «جعفر بن ابى طالب» شد و
بعد به ازدواج «ابوبکر» درآمد و بعد از «ابوبکر» افتخار همسرى «على علیه السّلام» را پیدا کرد و چون «محمّد» در آن زمان کوچک بود، در دامان «على علیه السّلام» و در سایه او پرورش یافت و پرتوى از خلق و خوى آن امام بزرگوار، در وجودش انعکاس یافت.
او در «حجّةالوداع» (سال دهم هجرى) تولّد یافت و در «مصر» در حالى که 28 سال بیشتر از عمرش نمىگذشت، شربت شهادت نوشید و از یاران خاصّ «على علیه السّلام» و عاشقان مکتبش بود، بعضى او را از مقرّبان آن حضرت و بعضى او را از «حواریّین» آن حضرت مىشمردند. این تعبیرات نشانه نهایت نزدیکى او به مکتب امیرمؤمنان على علیه السّلام است.
«مسعودى» در «مروج الذّهب» نقل مىکند: هنگامى که «محمّد بن ابىبکر» به «مصر» رسید، نامهاى به «معاویه» نوشت (که حکایت از مقام والاى معرفت و شناخت او، نسبت به ولایت امیر مؤمنان على علیه السّلام مىکند) به این مضمون: «بعد از حمد و ثناى خداوند، نخستین کسى که دعوت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله را اجابت کرد و ایمان آورد و سخن او را تصدیق نمود و مسلمان شد، برادر و پسر عمّش على بن ابى طالب علیه السّلام بود، او رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله را بر همه کس مقدّم شمرد و در برابر هر حادثهاى جان خود را در برابر او سپر ساخت، با دشمنانش جنگید و با کسانى که با او از در صلح درآمده بودند، صلح نمود و همواره در تمام ساعات شب و روز و در تنگناهاى وحشت و گرسنگى از او- با جان خود- دفاع مىکرد و به جایى رسید که در میان پیروان مکتبش شبیه و مانندى نداشت …»
و جالب این که معاویه در پاسخ او به فضائل على علیه السّلام اعتراف کرد، ولى با سخن شیطنتآمیزى سعى کرد، در او نفوذ کند، نوشت: «ما فضل «على بن ابىطالب» را مىدانیم و حق او بر ما لازم است، ولى هنگامى که پیامبر چشم از دنیا فروبست، این
پدر تو و فاروقش عمر بود که حق او را گرفتند و فرمان او را مخالفت کردند.(7)
این سخن را با آخرین نامهاى که «على علیه السّلام» درباره «محمّد» به اهل مصر نوشت تکمیل مىکنیم، در این نامه چنین آمده است: «امیرتان محمّد را به خوبى یارى کنید و بر اطاعت و فرمان او ثابت قدم باشید، تا بر حوض کوثر پیامبرتان وارد شوید.(8)»
در نامه سى و پنجم «نهج البلاغه» در بخش نامهها خواهیم دید، که على علیه السّلام مدح بلیغ و تمجید گویایى از «محمّد بن ابى بکر» مىکند.
از جالبترین فرازهاى زندگى «محمّد بن ابى بکر» این است: هنگامى که در «مصر» حکومت مىکرد، نامهاى به امام امیر مؤمنان علیه السّلام نوشت و در خواست بیان جامعى در امور دین کرد و امام علیه السّلام نامه بسیار جامع و پرمعنایى براى او و «اهل مصر» مرقوم داشت، و «محمّد» همواره این نامه را با خود داشت و در آن نظر مىکرد و به آن عمل مىنمود، هنگامى که شهید شد «عمرو عاص» آن نامه را ضمن مدارک و اسناد دیگرى که از «محمّد» بدست آورد، براى «معاویه» فرستاد، «معاویه» در آن نامه نظر مىکرد و از مضامین عالى آن تعجّب مىنمود، هنگامى که «ولید بن عقبه» اعجاب معاویه را مشاهده کرد، به او گفت: «این نامهها را بسوزان». «معاویه» به او گفت: «خاموش باش! تو عقل و شعور کافى ندارى!» «ولید» ناراحت شد و گفت: «تو عقل کافى ندارى. آیا این خردمندى است که مردم بدانند نامه و احادیث ابوتراب (على علیه السّلام) نزد تو است و از آنها درس آموختهاى؟ پس چرا با او مىجنگى؟» معاویه گفت: «واى بر تو، به من مىگویى دانشى این چنین را بسوزانم؟ به خدا سوگند! من از آن جامعتر و استوارتر و روشنتر نشنیدهام!».(9)
1) مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 61.
2) «عرصه» از مادّه «عرص» (بر وزن غرس) به معناى بازى کردن و جست و خیز نمودن است و از آنجایى که این کار در جاهاى وسیع انجام مىشود، به صحن خانه و همچنین جاهایى از آن، که بنایى ساخته نشده و میدانگاههایى که در میان خانههاى شهر وجود دارد، اطلاق مىشود و «خالى نگذاشتن عرصه» کنایه از مجال ندادن به دشمن است.
3) «انهز» از مادّه «نهز» (بر وزن نبض) در اصل به معناى برخاستن و حرکت کردن و یا حرکت دادن است و «انتهاز فرصت» کنایه از غنیمت شمردن و استفاده کردن از فرصت است.
4) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 6، صفحه 93.
5) اعیان الشیعة، جلد 10، صفحه 250، و سفینة البحار، مادّه «هشم» و کتب تاریخى دیگر.
6) سفینة الجبار، مادّه «هشم» و مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 61 به بعد و مصادر دیگر.
7) مروج الذّهب، جلد 3، صفحه 11.
8) امالى مفید، مجلس سى و یک.
9) الغارات، جلد 1، صفحه 252.
