و من خطبة له علیه السّلام
یحثّ به أصحابه على الجهاد
از سخنان امام علیه السّلام است
که در آن یارانش را به جهاد تشویق مىکند.(1)
خطبه در یک نگاه
همانگونه که از عنوان خطبه روشن شد، هدف امام علیه السّلام در ذکر این سخن تشویق یارانش به جهاد است؛ ولى نکات دقیقى را درعبارات کوتاهى بیان فرموده که از عمق تدبیر امام در مسائل مربوط به حکومت و جهاد خبر مىدهد.
و اللّه مستأدیکم شکره و مورّثکم أمره، و ممهلکم فی مضمار محدود، لتتنازعوا سبقه، فشدّوا عقد المآزر، و اطووا فضول الخواصر، و لا تجتمع عزیمة و ولیمة. ما أنقض النّوم لعزائم الیوم، و أمحى الظّلم لتذاکیر الهمم!
ترجمه
خداوند از شما اداى شکر خویش را مىخواهد، و فرمان (حکومت) را به شما سپرده و در این سراى آزمایش و آمادگى، در زمانى محدود به شما فرصت داده، تا براى به دست آوردن جایزه او (بهشت و قرب ذات پاکش) از یکدیگر پیشى بگیرند. حال که چنین است کمربندها را محکم ببندید و دامنها را به کمر زنید (و آماده جهاد با دشمن و حفظ حکومت الهى شوید) و (بدانید) گرفتن تصمیمهاى محکم (براى رسیدن به اهداف بزرگ) با خوش گذرانى و سفرههاى رنگین سازگار نیست و چه بسیار که خواب شبانه تصمیمهاى محکم روز را از میان برده و تاریکیها، و خاطره همّتهاى بلند را از خاطرهها محو کرده است.
شرح و تفسیر
کمربندها را محکم ببندید و آماده جهاد شوید!
در کتاب تمام نهج البلاغه که به منظور گردآورى تتمّه و تکمیل خطبههایى که مرحوم سیّد رضى در نهج البلاغه آورده، تألیف یافته است تصریح مىکند که امام خطبه مورد بحث را در ایّام صفین بیان فرمود.(2) محتواى خطبه نیز تناسب با این معنا دارد.
به هرحال امام علیه السّلام نخست با سه جمله کوتاه مخاطبان خود را براى شنیدن پیام جهاد آماده مىسازد و مىفرماید: «خداوند از شما اداى شکر خویش را مىخواهد و فرمان (حکومت) را به شما سپرده و در این سراى آزمایش و آمادگى در زمانى محدود به شما فرصت داده تا براى به دست آوردن جایزه او (بهشت و قرب ذات پاک او) از یکدگر پیشى بگیرید»؛ (واللّه مستأدیکم(3) شکره و مورّثکم أمره، و ممهلکم(4) فی مضمار(5) محدود، لتتنازعوا سبقه(6)).
گرچه شکر در این عبارت به صورت مطلق ذکر شده، و هماهنگ با اطلاقات شکر در قرآن مجید است؛ مانند «وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ»(7) ولى به نظر مىرسد هدف مولا امیر مؤمنان علیه السّلام بیشتر بیان شکر نعمت حکومتى است که خدا در عصر آن حضرت به صالحان سپرده بود و جمله دوم (و مورّثکم امره) نیز تأکید بر همین معناست، چرا که امر در اینجا نیز به معناى فرمان حکومت است.
از اینجا روشن مىشود که مسئله شکر چگونه تناسب با تشویق به جهاد دارد، زیرا جهاد خالصانه و شجاعانه است که حکومت صالحان را حفظ مىکند و حفظ نعمت و استفاده از آن مساوى با شکر آن است.
جمله «و ممهلکم فی مضمار محدود …» اشاره به همان چیزى است که در سایر خطبههاى نهج البلاغه آمده است که مىفرماید: «ألا و إنّ الیوم المضمار و غدا السّباق و السّبقة الجنّة و الغایة النّار؛ بدانید امروز روز آزمایش و آمادگى است و فرداى قیامت میدان مسابقه است و جایزه برندگان این مسابقه بهشت
است و سرانجام بازندگان دوزخ».(8)
سپس امام به سراغ ذى المقدمه و نتیجه مىرود و مىفرماید: «حال که چنین است کمربندها را محکم ببندید و دامنها را به کمر زنید (و آماده جهاد با دشمن و حفظ حکومت الهى شوید)»؛ (فشدّوا عقد(9) المآزر(10)، و اطووا(11) فضول الخواصر(12)).
این دو تعبیر (کمربند را محکم بستن و دامن به کمر زدن) کنایه از آمادگى کامل براى انجام کار است، زیرا شخصى که کمربند خود را محکم ببندد ستون فقراتش براى انجام کارهاى سنگین قوىتر مىشود و هنگامى که دامنهاى بلند معمول آن زمان را بر چیند و زیر کمربند قرار دهد، راه رفتن و حرکت براى او آسانتر مىشود. حتى امروز که دامان بلندى براى مردان وجود ندارد، این کنایه همچنان رایج و معمول است مىگویند: فلان کس دامن همّت به کمر بسته تا این کار را انجام دهد.
جمعى از شارحان این احتمال را نیز بعید ندانستهاند که منظور از جمله (و اطووا فضول الخواصر) ترک پرخورى و تنپرورى است؛ ولى تفسیر اوّل بسیار مناسبتر است.
آنگاه امام با سه جمله بسیار پرمعنا و فصیح و بلیغ به مخاطبان خود هشدار مىدهد و راه پیروزى را براى آنها روشن مىسازد.
نخست مىفرماید: «و (بدانید) گرفتن تصمیمهاى محکم (براى رسیدن به اهداف بزرگ) با خوشگذرانى و سفرههاى رنگین سازگار نیست»؛ (و لا تجتمع عزیمة و ولیمة(13)).
«و چه بسیار که خواب شبانه تصمیمهاى محکم روز را از میان برده»؛ (ما أنقض النّوم لعزائم الیوم).
«و تاریکیها خاطره همتهاى بلند را از خاطرهها محو کرده است»؛ (و أمحى الظّلم(14) لتذاکیر(15) الهمم!).
امام علیه السّلام در این بیان کوتاه و فشرده و پرمحتوا به چند نکته مهم براى پیروزى و موفقیت در زندگى و در مدیریتها اشاره فرموده است.
1. حفظ آمادگیها در هرحال و در هر شرایط یا به تعبیرى که امام فرموده: کمربندها را محکم بستن و دامن به کمر زدن.
2. ترک تنپرورى و خوشگذرانى که نتیجهاى جز سستى و تنبلى ندارد.
3. مبارزه با عوامل فراموشکارى که سبب مىشود انسان گرفتار بىبرنامگى و ضعف و زبونى شود.
4. بالا بردن افق همّتها و مبارزه با هر چیزى که همّت را سست و ضعیف مىکند و پایین مىآورد.
هرگاه این اصول چهارگانه مورد توجّه مدیران جوامع اسلامى قرار گیرد، به یقین مىتوانند بر همه مشکلات پیروز شوند.
نکته
زیانهاى خوشگذرانى و پرخورى
آنچه در خطبه بالا در این زمینه آمد، به صورت گسترده در روایات اسلامى از آن یاد شده است.
در حدیثى از رسول خدا مىخوانیم که فرمود: «لا تمیتوا القلوب بکثرة الطّعام
و الشّراب فإنّ القلوب تموت کالزّروع إذا کثر علیها الماء؛ دلهاى خود را با فزونى طعام و آب نمیرانید (و پرخورى نکنید) زیرا دل مىمیرد همچون زراعتها که آب زیاد بر آن بفرستند».(16)
در حدیث دیگرى از همان حضرت مىخوانیم: «القلب یمجّ الحکمة عند امتلاء البطن؛ دل علم و دانش را از خود بیرون مىکند هنگامى که شکم پر از غذا شود».(17)
نیز در حدیثى از همان حضرت مىخوانیم: «من قلّ أکله صفا فکره؛ کسى که کمتر غذا بخورد فکرش صاف و نورانى مىشود».(18)
سرانجام در حدیث چهارم از آن حضرت مىخوانیم: «إیّاکم و فضول المطعم فإنّه یسم القلب بالقسوة و یبطىء بالجوارح للطّاعة و یصم الهمم عن سماع الموعظة؛ از پرخورى بپرهیزید که بر قلب علامت قساوت مىنهد و اعضا را از اطاعت حق باز مىدارد و عقول را از شنیدن موعظه کر مىکند».(19)
امیر مؤمنان على علیه السّلام نیز در نامه معروف «عثمان بن حنیف» در پاسخ کسانى که مىگفتند: على با این غذاى کم و ساده چگونه مىتواند در مقابل قهرمانان در میدان جنگ بایستد مىفرماید: «ألا و إنّ الشّجرة البریّة أصلب عودا و الرّواتع الخضرة أرقّ جلودا و النّباتات الغذیة أقوى و قودا؛ بدانید درختان بیابانى چوبشان محکمتر و درختان سرسبز (که در کنار نهرها مىرویند) پوستشان نازکتر و گیاهان صحرایى آتششان قوىتر و خاموشى آنها دیرتر است».(20)
تعبیر به ولیمه در کلام امام کنایه از هرگونه لذّت و خوشگذرانى است و تنها به خوردن و خوراک محدود نمىشود.
شاعر معروف عرب «متنبى» نیز در این زمینه مىگوید:
بقدر الکدّ تکتسب المعالی
و من طلب العلى سهر اللّیالی
تروم العزّ ثمّ تنام لیلا
یغوث البحر من طلب اللّئالی
به اندازه کوشش و زحمت افتخارات به دست مىآید و کسى که طالب افتخار و برترى است، باید شب بیدار بماند.
تو عزّت مىخواهى سپس تمام شب را تا به صبح مىخوابى در حالىکه آنها که طالب لؤلؤ و گوهرند باید در دریا فروروند.
تاریخ زندگى اقوام مختلف نیز آنچه را در این روایات و خطبه بالا آمده است، تصدیق و تأیید مىکند. اقوامى در دنیا به اوج قدرت رسیدند که سختکوش و پرتوان بودند؛ ولى اقوام و افراد خوشگذران و تنپرور همواره عقب افتاده و سر افکنده بودند.
—
مرحوم سیّد رضى در پایان این خطبه که در واقع پایان مجموع خطب نهج البلاغه است، درود بر پیغمبر اکرم و آلش مىفرستد و بخش خطبهها را پایان مىدهد و چنین مىگوید:
و صلّى اللّه على سیّدنا محمّد النّبىّ الأمّی و على آله مصابیح الدّجى و العروة الوثقى و سلّم تسلیما کثیرا.
درود خدا بر سیّد و سرور ما محمّد پیامبر امى و بر خاندانش چراغهاى روشنى بخش تاریکیها و رشتههاى محکم الهى و سلام فراوان خداوند بر آنها باد.
—
خدا را شکر مىگوییم که توفیق داد پس از چهارده سال کار مداوم، شرح خطبههاى نهج البلاغه را که مهمترین بخش آن و در حدود دو سوم مجموع کتاب شریف نهج البلاغه را تشکیل مىدهد، به پایان آوریم.
پایان خطبههاى نهج البلاغه
ویژگىهاى این شرح
1. شرح و تفسیر همه فصول و جملههاى هر خطبه بر خلاف آنچه در بسیارى از شروح نهج البلاغه آمده که تنها بخشهاى مورد نظر را تفسیر مىکنند.
2. پیوند جملهها و بخشهاى یک خطبه و ارتباط دقیق منطقى آنها با یکدیگر که در بسیارى از شروح از آن چشمپوشى شده و هر بخشى از خطبه را به طور مستقل و بدون توجّه با پیوندهایى که به قبل و بعد دارد، تفسیر کردهاند.
3. توجّه به روح حاکم بر مجموع خطبه و همه بحثها را در محدوده آن قرار دادن و صرف نظر کردن از مطالب حاشیهاى که چندان ارتباط با خطبه ندارد، هر چند چشمگیر و وسوسهانگیز باشد.
4. اصل را در تفسیر جملهها، بر تأسیسى گذاشتن؛ یعنى از هر جمله مفهوم مستقلى استفاده نمودن بر خلاف آنچه در بعضى از شروح دیده مىشود که جملههاى مشابه را فورا به عنوان تأکید قلمداد مىکنند و تفاوت آنها را از نظر دور مىدارند.
5. اضافه کردن مطالب تکمیلى مربوط به خطبه به صورت جداگانه، تحت عنوان «نکتهها» اعم از مسائل تاریخى، اخلاقى، اجتماعى، عقیدتى و جز آن.
6. ذکر اسناد خطبه با استفاده از کتابهایى که درباره اسناد نهج البلاغه بحث کردهاند.
7. ذکر دورنما و خلاصهاى از هر خطبه در آغاز بحث به عنوان «خطبه در یک نگاه».
8. ترجمه لغات مشکل و پیچیده در پاورقى با ذکر ریشهها و معناى اصلى و فرعى آن.
9. روان بودن عبارات در ترجمه و به طور کلى تمام آنچه در شرح و نکات آمده و در عینحال رسا بودن و پرهیز از کلمات نامأنوس و پیچیده که تنها در محافل علمى مورد توجّه قرار مىگیرد، بىآنکه سطح مطالب پایین بیاید.
10. توجّه به مطالبى که در شروح مهم آمده است که گاه پذیرش آنها و گاه نقد آنها و گاه تکمیل آنها مورد نظر قرار گرفته است.
11. هدف اصلى از نگارش این شرح این بوده که براى خاص و عام، دانشمندان و افراد عادى، قابل استفاده باشد و هرکس به فراخور استعداد خود بتواند از آن بهرهمند گردد.
12. توجّه به مسائل و مخاطبان روز.
این نکته نیز قابل توجّه است که این کتاب به سبب مزایاى مختلفى که دارد به عنوان کتاب برگزیده سال 82 شناخته شد و از آن تقدیر به عمل آمد.
—
در پایان، ذکر این نکته را لازم مىدانیم که به مفهوم «أللّهمّ ما بنا من نعمة فمنک» هر کارى که مجموعه ما در این زمینه انجام دادند از ما نبود و به لطف خدا بود و امیدواریم مورد رضایت پروردگار و اولیایش و امیر مؤمنان علیه السّلام و فرزندش حضرت مهدى صاحب الزمان (عجل اللّه تعالى فرجه الشریف) قرار گرفته باشد و به شکرانه این نعمت که تا اینجا نصیب ما شد همگى پس از فراق از شرح خطبهها به سجده افتادیم و خدا را بر این نعمت شکر گفتیم.
1) سند خطبه:آمدى در غرر الحکم بعضى از جملههاى کلام فوق را به صورت کلمات قصار آورده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 190).
2) تمام نهج البلاغه، ص 465.
3) «مستأدى» به معناى طلب کننده است و از ماده «استأداء» و از ریشه «ادا» به معناى طلب اداى چیزى کردن آمده.
4) «ممهل» به معناى مهلت دهنده است.
5) «مضمار» میدان و محلى است که اسبها را براى مسابقه، با تمرینهاى مختلف آماده و لاغر مىکنند. این واژه به معناى اسم زمان نیز آمده است.
6) «سبق» به معناى مالى است که براى برندگان مسابقه تعیین مىشود.
7) بقره، آیه 152.
8) نهج البلاغه، خطبه 28.
9) «عقد» جمع «عقده» به معناى گره یا وسائلى که چیزى را با آن محکم مىبندند.
10) «مآزر» جمع «مأزر» بر وزن «منبر» به معناى لنگ و روپوش است.
11) «اطووا» یعنى بپیچید از ریشه «طى» به معناى پیچیدن گرفته شده است.
12) «خواصر» جمع «خاصره» به معنى پهلو و تهیگاه است.
13) «ولیمة» طعامى است که براى عروسى تهیه مىشود. سپس به هر گونه طعام که براى دعوت از میهمانان تهیه مىگردد اطلاق شده است و در جمله بالا کنایه از بساط خوشگذرانى است.
14) «ظلم» جمع «ظلمت» به معناى تاریکى است.
15) «تذاکیر» جمع «تذکار» بر وزن «منقار» به معناى یادآورى است.
16) بحار الانوار، 63، ص 331، ح 7.
17) مجموعه ورام، ج 2، ص 119.
18) غرر الحکم، ح 7402.
19) بحار الانوار، ج 100، ص 27، ح 40.
20) نهج البلاغه، نامه 45.
