و من خطبة له علیه السّلام
قاله عند تلاوته: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ»
از سخنان امام علیه السّلام است
که به هنگام تلاوت این آیه شریفه ««یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ»؛ اى انسان چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟»(1) بیان فرمود.(2)
خطبه در یک نگاه
این خطبه پرمحتوا که ناظر به تفسیر آیه شریفه «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ» است از چند بخش تشکیل شده است.
در بخش اوّل امام براى بیدارى و هوشیارى یاران و مخاطبان خود آنها را مورد سؤال و سرزنش قرار مىدهد که تا کى در خوابند و چرا از این خواب غفلت بیدار نمىشوند؟ چرا به خود رحم نمىکنند و از گرداب گناهى که در آن غوطهورند خود را نجات نمىدهند و مرهمى بر دردها و زخمهاى دل خویش که از گناه نشأت گرفته، نمىنهند.
در بخش دوم این انسان گریز پا را به محاکمه خویشتن دعوت مىکند. نعمتهاى خدا را به او یادآور مىشود و خوردن نمک و شکستن نمکدان را به او گوشزد مىکند و تأکید مىکند که اگر واقعا به داورى خویشتن بنشینى خود را محکوم خواهى کرد.
در بخش سوم از ناپایدارى وضع دنیا و عبرت گرفتن از زندگى و مرگ پیشینیان سخن مىگوید.
در آخرین بخش در چند جمله کوتاه نسبت به پایان دنیا و قیام قیامت و حضور در دادگاه عدل الهى و نبودن عذرى در پیشگاه او هشدار مىدهد.
سرانجام همه این یادآوریها و هشدارها را وسیلهاى براى پاره کردن پرده غرور که در آیه فوق به آن اشاره شده است، قرار مىدهد.
بخش اوّل
أدحض مسؤول حجّة، و أقطع مغترّ معذرة، لقد أبرح جهالة بنفسه.
یا أیّها الإنسان، ما جرّأک على ذنبک، و ما غرّک بربّک، و ما أنّسک بهلکة نفسک؟ أمّا من دائک بلول، أم لیس من نومتک یقظة؟ أمّا ترحّم من نفسک ما ترحّم من غیرک؟ فلربّما ترى الضّاحی من حرّ الشّمس فتظلّه، أو ترى المبتلی بألم یمضّ جسده فتبکی رحمة له! فما صبّرک على دائک، و جلّدک على مصابک، و عزّاک عن البکاء على نفسک و هی أعزّ الأنفس علیک! و کیف لا یوقظک خوف بیات نقمة، و قد تورّطت بمعاصیه مدارج سطواته! فتداو من داء الفترة فی قلبک بعزیمة، و من کرى الغفلة فی ناظرک بیقظة، و کن للّه مطیعا، و بذکره آنسا.
ترجمه
این انسان (در برابر گناهانى که انجام مىدهد) نادرستترین دلیل براى خود اقامه مىکند و این بىخبر مغرور به بدترین عذر متوسّل مىشود، چرا که نسبت به خود بیشترین جهالت را دارد! اى انسان! چه چیز تو را بر گناهت جسور ساخته و چه چیز تو را در مقابل پروردگارت مغرور کرده؟ و چه چیز تو را به هلاکت خویش علاقهمند نموده است. آیا درد تو درمان ندارد یا از این خوابت بیدارى نیست؟ چرا آنگونه که به دیگران رحم مىکنى به خودت رحم نمىکنى؟! چه بسا کسى را در دل آفتاب سوزان مىبینى و در برابر حرارت آن بر او سایه مىافکنى یا بیمارى را مشاهده مىکنى که درد جانکاهى بدنش را سخت آزرده و از روى ترحّم بر او مىگریى (پس چرا درباره خود بىتفاوت هستى) چه چیز تو
را براین بیمارىات شکیبا ساخته و بر مصائب خود صبور کرده و از گریه بر خویشتن باز داشته است؟! در حالیکه هیچچیز براى تو عزیزتر از نفس خودت نیست. چگونه ترس از بلاها و عذابهاى شبانه تو را بیدار نکرده درحالى که بر اثر معصیت الهى هر روز، خود را به مرحله شدیدترى از خشم خدا مىافکنى؟! حال که چنین است بیمارى سستى دل خود را با داروى تصمیم و عزم راسخ مداوا کن و این خواب غفلتى که چشمت را فروگرفته با بیدارى برطرف ساز، بنابراین مطیع خداوند باش و با یاد او انس گیر!
شرح و تفسیر
چرا بر خود رحم نمىکنى؟
امام علیه السّلام در آغاز این خطبه با استفاده از آیه بالا مىفرماید: «این انسان (در برابر گناهانى که انجام مىدهد) نادرستترین دلیل براى خود اقامه مىکند، و این بىخبر مغرور به بدترین عذر متوسّل مىشود چرا که بیشترین جهل و نادانى را نسبت به خود دارد!؛ (أدحض(3) مسؤول حجّة، و أقطع مغترّ معذرة، لقد أبرح(4) جهالة بنفسه).
در واقع امام علیه السّلام به این نکته اشاره مىکند که خداوند در این آیه مىفرماید: پروردگار تو این همه کرم درباره تو کرده است، از فرق تا قدم، غرق نعمتهاى گوناگون معنوى و مادى او هستى، باز هم مغرور و گستاخ و نافرمانى؟! هیچ دلیلى از تو پذیرفته نیست و هیچ عذرى ندارى و عملت نشان مىدهد که هرگز خود را نشناختهاى.
از اینجا روشن مىشود آنها که معتقدند ذکر صفت کریم در آیه فوق براى تلقین عذر به مخاطب است که او در پاسخ بگوید: «غرّنى کرمک؛ کرمت مرا مغرور کرد» سخن نادرستى است، بلکه به عکس مىخواهد بفرماید: با این همه کرم و لطف الهى، این همه نافرمانى شرمآور و فاقد هرگونه عذر و حجّت است، لذا در حدیثى از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و اله آمده: هنگام تلاوت این آیه فرمود: «غرّه جهله؛ جهل و نادانىاش او را مغرور و غافل ساخته است».(5) سپس امام علیه السّلام به شرح این سخن پرداخته با یک گفتار مبسوط تازیانههاى ملامت و سرزنش را بر پیکر ارواح خفته مىنوازد تا بیدار شوند و از بیراهه بازگردند. مىفرماید: «اى انسان! چه چیز تو را بر گناهت جسور ساخته؟ و چه چیز تو را در مقابل پروردگارت مغرور کرده؟ و چه چیز تو را بر هلاکت خویش علاقهمند نموده است؟»؛ (یا أیّها الإنسان، ما جرّأک على ذنبک، و ما غرّک بربّک، و ما أنّسک بهلکة نفسک؟).
اشاره به اینکه غریزه حبّ ذات در انسان نیرومندترین غرائز است؛ انسان به طور طبیعى خود را بیش از هرکس دوست دارد و هرگاه ببینیم کسى خنجر برداشته، بر سینه و بازو و پهلوى خود مىزند وحشت مىکنیم و با خود مىگوییم آیا گرفتار جنون شده است. مگر ممکن است انسان عاقل، علاقهمند هلاکت خویش شود؟ اگر انسان کمترین علاقهاى به هلاکت خویش ندارد، پس چرا گناه و غرورى که مایه هلاکت اوست را پذیرا مىشود؟!
در ادامه سخن مىافزاید: «آیا درد تو درمان ندارد یا از این خوابت بیدارى نیست. چرا آنگونه که به دیگران رحم مىکنى به خودت رحم نمىکنى؟!»؛ (أما من دائک بلول(6)، أم لیس من نومتک یقظة؟ أما ترحم من نفسک ما ترحم من غیرک؟).
سپس با ذکر مثالى این حقیقت را روشنتر مىسازد و مىفرماید: «چه بسا کسى را در دل آفتاب سوزان مىبینى و در برابر حرارت آفتاب بر او سایه مىافکنى یا بیمارى را مشاهده مىکنى که درد جانکاهى بدن او را سخت آزرده و از روى ترحّم بر او مىگریى (پس چرا درباره خود بىتفاوت هستى) چه چیز تو را براین بیمارىات شکیبا ساخته و بر مصائب خود صبور کرده و از گریه بر خویشتن باز داشته است در حالى که هیچچیز براى تو عزیزتر از نفس خودت نیست»؛ (فلربّما ترى الضّاحی(7) من حرّ الشّمس فتظلّه، أو ترى المبتلی بألم یمضّ(8) جسده فتبکی رحمة له! فما صبّرک على دائک، و جلّدک(9) على مصابک، و عزّاک عن البکاء على نفسک و هی أعزّ الأنفس علیک!).
اشاره به اینکه چرا انسانهایى را مىبینیم که گرفتار تناقض در عمل و دوگانگى در قضاوت هستند در برابر ناراحتى دیگران و بیمارى بیماران سخت عکس العمل نشان مىدهند و گاه سیلاب اشکشان فرومىریزد در حالى که بیمارى خودشان سختتر و مصائبشان سنگینتر است و هیچگونه عکسالعملى در برابر آن نشان نمىدهند.
امام علیه السّلام مىخواهد این غافلان بىخبر و این خفتگان بىدرد را با این بیان منطقى و گویا از خواب غفلت بیدار کند و به سرنوشت خطرناکى که در پیش رو دارد متوجّه سازد شاید توبه کنند و به سوى خدا بازگردند.
در ادامه سخن مىافزاید: «چگونه ترس از بلاها و عذابهاى شبانه تو را بیدار نکرده در حالى که بر اثر معاصى الهى هر روز، خود را به مرحله بالاترى از خشم خدا مىافکنى! حال که چنین است بیمارى سستى دل خود را با داروى تصمیم و
عزم راسخ مداوا کن و این خواب غفلتى که چشمت را فروگرفته با بیدارى برطرف ساز»؛ (و کیف لا یوقظک خوف بیات(10) نقمة، و قد تورّطت(11) بمعاصیه مدارج سطواته(12)! فتداو من داء الفترة فی قلبک بعزیمة، و من کرى(13) الغفلة فی ناظرک بیقظة).
مىدانیم براى نجات و رهایى از خطر دو چیز لازم است: بیدارى و هوشیارى از یکسو و تصمیم و عزم راسخ از سوى دیگر و امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه به هردو اشاره فرموده است و بىخبران را هشدار مىدهد که از خواب غفلت برخیزند و براى نجات خویش از چنگال معاصى که آتش خشم و غضب الهى را بر مىافروزد تا وقت نگذشته است تصمیم بگیرند.
تعبیر به «بیات نقمة» (عذاب شبانه) براى این است که بلاهایى که در شب نازل مىشود قربانى زیادترى مىگیرد؛ زلزلهها، سیلابها و طوفانهایى که در شب رخ مىدهد هنگامى که مردم در خوابند و هیچگونه دفاعى از خود ندارند.
قرآن مجید مىفرماید: ««أَ فَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُرى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا ضُحًى وَ هُمْ یَلْعَبُونَ»؛ آیا اهل شهرها و آبادیها از این ایمنند که عذاب ما شبانه به سراغ آنها بیاید در حالى که در خواب باشند؟ آیا اهل شهرها و آبادیها از این ایمنند که عذاب ما هنگامه روز به سراغشان بیاید در حالى که سرگرم بازى هستند؟».(14)
در پایان این فقره مىفرماید: «(بنابراین بیدار باش) و مطیع خداوند شو و با یاد او انس گیر»؛ (و کن للّه مطیعا، و بذکره آنسا).
بخش دوم
و تمثّل فی حال تولّیک عنه إقباله علیک، یدعوک إلى عفوه، و یتغمّدک بفضله، و أنت متولّ عنه إلى غیره، فتعالى من قویّ ما أکرمه! و تواضعت من ضعیف ما أجرأک على معصیته! و أنت فی کنف ستره مقیم، و فی سعة فضله متقلّب. فلم یمنعک فضله، و لم یهتک عنک ستره، بل لم تخل من لطفه مطرف عین فی نعمة یحدّثها لک، أو سیّئة یسترها علیک، أو بلیّة یصرفها عنک! فما ظنّک به لو أطعته! و ایّم اللّه لو أنّ هذه الصّفة کانت فی متّفقین فی القوّة، متوازیین فی القدرة، لکنت أوّل حاکم على نفسک بذمیم الأخلاق، و مساویء الأعمال.
ترجمه
خوب تصوّر کن در همان هنگام که تو از خداى خود روى مىگردانى او (با دادن انواع نعمتها) به تو روى مىآورد او تو را به عفو و بخشش خویش فرا مىخواند و در زیر پوشش فضل و رحمتش قرار مىدهد در حالى که تو همچنان به او پشت کرده و به غیر او روى مىآورى. بزرگ و بلندمرتبه است خدایى که با آن همه قدرت و قوت، این قدر کریم است؛ ولى تو با آن حقارت و ضعف این اندازه بر معصیت او جسور هستى در حالى که در پناه پردهپوشى او قرار دارى و در فراخناى فضل و رحمتش در حرکت هستى (با این همه نافرمانى) تو را از فضل خویش باز نداشته و پرده گناهانت را ندریده است، بلکه حتى یک چشم بر هم زدن از لطف او دور نشدهاى، یا در نعمتى قرار دارى که براى تو فراهم ساخته و یا در گناهى که پرده بر آن افکنده و یا بلا و مصیبتى که از تو دور نموده است.
آرى با این همه گناه که دارى اینگونه به تو محبّت دارد، حال درباره او چه فکر مىکنى اگر اطاعتش مىکردى؟ به خدا سوگند اگر این وضعى که تو با خدا دارى (که پیوسته عصیانش مىکنى و او همواره لطف و محبّت مىکند) درمیان دو نفر که در نیرو و توان مساوى بودند وجود داشت تو نخستین کسى بودى که خود را به سبب اخلاق ناپسند و کردار بد، محکوم و نکوهش مىکردى (به یقین اگر این وضع میان مولا و عبد باشد به طریق اولى نکوهیدهتر است).
شرح و تفسیر
از او رحمت و از تو عصیان؟!
امام علیه السّلام در این بخش از خطبه، انسانها را به داورى بر خویشتن دعوت مىکند، و دلایل محکومیت او را بر مىشمرد. از جمله اینکه او از یکسو پیوسته در طریق نافرمانى گام مىنهد؛ ولى از سوى دیگر خداوند، همواره فضل و رحمتش را بر او فرومىریزد. مىفرماید: «خوب تصوّر کن در همان هنگام که تو از خداى خود روى مىگردانى او (با دادن انواع نعمتها) به تو روى مىآورد او تو را به عفو و بخشش خویش فرامىخواند و در زیر پوشش فضل و رحمتش قرار مىدهد در حالى که تو همچنان به او پشت کرده و به غیر او روى مىآورى»؛ (و تمثّل(15) فی حال تولّیک عنه إقباله علیک، یدعوک إلى عفوه، و یتغمّدک(16) بفضله، و أنت متولّ عنه إلى غیره).
راستى اسفبار و شرمآور است که انسان مولاى کریمى داشته باشد که همواره انواع نعمتهایش شامل حال او گردد؛ ولى او پیوسته از او روى بگرداند،
کارى که هیچ وجدانى اجازه آن را نمىدهد.
این همان چیزى است که در دعاى پرمحتواى افتتاح در ماه مبارک رمضان مىخوانیم: «یا ربّ، إنّک تدعونى فأولّى عنک، و تتحبّب الىّ فاتبغّض الیک، و تتودّد الىّ فلا اقبل منک، کانّ لى التّطوّل علیک، فلم یمنعک ذلک من الرّحمة لى و الإحسان الىّ، و التّفضّل علىّ بجودک و کرمک؛ پروردگارا! تو مرا فرامىخوانى ولى من از تو روى مىگردانم، تو به من محبّت مىکنى؛ ولى من با تو دشمنى مىورزم، تو به من دوستى مىکنى؛ ولى من پذیرا نمىشوم، گویا منّتى بر تو دارم؛ ولى این احوال تو را از رحمت و احسان و تفضّل به جود و کرمت نسبت به من باز نمىدارد».
در ادامه مىافزاید: «بزرگ و بلند مرتبه است خدایى که با آنهمه قدرت و قوت، اینقدر کریم است؛ ولى تو با این حقارت و ضعف این اندازه بر معصیت او جسور هستى در حالى که در پناه پردهپوشى او قرار دارى و در فراخناى فضل و رحمتش در حرکت هستى»؛ (فتعالى من قویّ ما أکرمه! و تواضعت من ضعیف ما أجرأک على معصیته! و أنت فی کنف(17) ستره مقیم، و فی سعة فضله متقلّب!).
اشاره به اینکه افراد قوى و نیرومند اگر راه خشونت را پیش گیرند جاى تعجّب نیست. تعجب در این است که فرد ضعیف و زبون و ناتوانى در این راه گام نهد؛ ولى خداوند با آنهمه قدرت و عظمت نهایت محبّت را دارد و این انسان با این همه ضعف و ناتوانى، اینهمه جرأت و جسارت بر معصیت از خود نشان مىدهد در حالى که لحظهاى فضل و رحمت الهى از او قطع نمىشود و این به راستى عجیب است!
سپس مىافزاید: «(با این همه نافرمانى) تو را از فضل خویش باز نداشته و پرده گناهانت را ندریده است، بلکه حتى یک چشم برهم زدن از لطف او دور نشدهاى، یا در نعمتى قرار دارى که براى تو فراهم ساخته و یا در گناهى که پرده
بر آن افکنده، و یا بلا و مصیبتى که از تو دور نموده است. آرى با این همه گناه که دارى اینگونه به تو محبّت دارد، حال درباره او چه فکر مىکنى اگر اطاعتش مىکردى؟»؛ (فلم یمنعک فضله، و لم یهتک عنک ستره، بل لم تخل من لطفه مطرف عین(18) فی نعمة یحدثها لک، أو سیّئة یسترها علیک، أو بلیّة یصرفها عنک! فما ظنّک به لو أطعته!).
اشاره به اینکه انسان از این سه حالت خالى نیست: یا مشمول نعمتى است که باید شکر آن را ادا کند یا مرتکب گناهى شده که خدا بر آن پرده افکنده و باید از ستاریت او ممنون باشد و استغفار کند یا بلایى را از او دور ساخته که باید قدر این نعمت الهى را بشناسد. اینها همه در حالى است که او در طریق عصیان گام بر مىدارد و نسبت به اوامر و نواهى حق بىاعتناست. حال اگر انسان بیندیشد که این خداوند مهربان و فوق العاده کریم و رحیم اگر بندگان اطاعتش را مىکردند چگونه از آنها قدردانى مىنمود، این همان مسئله «وجوب شکر منعم» است که به گفته علماى عقاید مىتواند انگیزه معرفة اللّه گردد.
آنگاه امام از زاویه دیگرى به این مسئله مىنگرد و براى بیدار ساختن مخاطبان خود به بیان دیگرى مىپردازد و مىفرماید: «به خدا سوگند اگر این وضعى که تو با خدا دارى (که پیوسته عصیانش مىکنى و او همواره لطف و محبّت مىکند) در میان دو نفر که در نیرو و توان مساوى بودند وجود داشت تو نخستین کسى بودى که خود را به سبب اخلاق ناپسند و کردار بد، محکوم و نکوهش مىکردى (به یقین اگر این وضع میان مولا و عبد باشد به طریق اولى نکوهیدهتر است)»؛ (و ایم اللّه(19) لو أنّ هذه الصّفة کانت فی متّفقین فی القوّة،
متوازیین فی القدرة، لکنت أوّل حاکم على نفسک بذمیم الأخلاق، و مساویء الأعمال).
بعضى از شارحان نهج البلاغه عبارت فوق را به صورت صغرا و کبرا از شکل اوّل از قیاسات منطقى دانستهاند؛ ولى ظاهر این است که لحن عبارت بالا ناظر به قیاس اولویّت است؛ یعنى دو نفر که هم طراز هم باشند معمولا ترس و وحشتى از هم ندارند. با این حال اگر یکى از آنان دو پیوسته نیکى کند و دیگرى در برابر بدى کند سرانجام وجدان نفر دوم او را محکوم مىکند و به سوء اخلاق متّهم مىسازد، حال اگر این مسئله در میان شخص بسیار بزرگ و فرد بسیار کوچکى باشد که از یکسو لطف و رحمت است بدون هیچگونه نیاز و ترس و وحشت و از سوى دیگر سراپا نیاز است و وحشت از مجازات در برابر نافرمانیها، به یقین در چنین شرایطى آن فرد کوچک نابکار باید خود را بسیار ملامت کند که چرا در برابر آن همه بزرگوارى اینهمه شرمسارى به بارآورده است.
بخش سوم
و حقّا أقول! ما الدّنیا غرّتک، و لکن بها اغتررت، و لقد کاشفتک العظات، و آذنتک على سواء، و لهی بما تعدک من نزول البلاء بجسمک، و النّقص فی قوّتک، أصدق و أوفى من أن تکذبک، أو تغرّک. و لربّ ناصح لها عندک متّهم، و صادق من خبرها مکذّب، و لئن تعرّفتها فی الدّیار الخاویة، و الرّبوع الخالیة، لتجدنّها من حسن تذکیرک، و بلاغ موعظتک، بمحلّة الشّفیق علیک، و الشّحیح بک! و لنعم دار من لم یرض بها دارا، و محلّ من لم یوطّنها محلّا! و إنّ السّعداء بالدّنیا غدا هم الهاربون منها الیوم.
ترجمه
به حق مىگویم: دنیا تو را فریب نداده، این تو هستى که به آن فریفته و مغرور شدهاى (و خود را فریب دادهاى)، دنیا پندهاى فراوانى دارد که پرده از روى واقعیت خود براى تو برداشته و تو را به عدل و انصاف دعوت کرده است. دنیا با هشدارهایى که از طریق نزول بلا و آفات در جسمت و کاستن از قوا و نیرویت به تو مىدهد راستگوتر و وفادارتر از آن است که به تو دروغ گوید یا فریبت دهد. چه بسیار نصیحت کنندگانى درباره دنیا که نزد تو متّهماند و چه بسیار راستگویانى که در مورد اخبار دنیا که از سوى تو تکذیب مىشوند. اگر حال دنیا را در مورد مناطق ویران شده و خانههاى خالى از سکنه، جستجو کنى به یقین آن را یادآورى کنندهاى نیکو و واعظى گویا مىیابى همچون دوستى مهربان که از رسیدن اندوه به تو به شدّت ناراحت مىشود. دنیا چه سراى خوبى است براى کسى که آن را خانه همیشگى خود نداند و چه محلّ نیکویى است براى کسى که
آن را وطن خود برنگزیند (آرى!) سعادتمندان بوسیله دنیا در قیامت، آنها هستند که امروز از آن مىگریزند.
شرح و تفسیر
دنیا بهترین واعظ
از آنجا که بسیارى از دنیاپرستان براى تبرئه خویشتن گناه خود را به گردن فریبندگى دنیا مىافکنند و زرق و برق دنیا و مواهب مادّى را عامل خطاهاى خویش مىشمرند.
امام علیه السّلام در این بخش از خطبه در واقع به پاسخ آنها مىپردازد و مىفرماید: «به حق مىگویم: دنیا تو را فریب نداده، این تو هستى که به آن فریفته و مغرور شدهاى (و خود را فریب دادهاى)»؛ (و حقّا أقول! ما الدّنیا غرّتک، و لکنّ بها اغتررت).
سپس به بیان دلیل براى این سخن پرداخته، مىفرماید: «دنیا پندهاى فراوانى دارد که پرده از روى واقعیّت خود براى تو برداشته و تو را به عدل و انصاف دعوت کرده است»؛ (و لقد کاشفتک العظات(20)، و آذنتک(21) على سواء).
اشاره به اینکه دنیا نه تنها فریبنده نیست، بلکه حوادثى در آن رخ مىدهد که بیدار کننده است و امام علیه السّلام در جملههاى بعد به شرح آن مىپردازد و مىفرماید: «دنیا با هشدارهایى که از طریق نزول بلا و آفات در جسمت و کاستن از قوا و نیرویت به تو مىدهد راستگوتر و وفادارتر از آن است که به تو دروغ گوید و یا فریبت دهد، چه بسیار نصیحت کنندگانى درباره دنیا که نزد تو متّهماند و چه
بسیار راستگویانى در مورد اخبار دنیا که از سوى تو تکذیب مىشوند»؛ (و لهی بما تعدک من نزول البلاء بجسمک، و النّقص فی قوّتک، أصدق و أوفى من أن تکذبک، أو تغرّک. و لربّ ناصح لها عندک متّهم، و صادق من خبرها مکذّب).
اشاره به اینکه هم دنیا ماهیّت خودش را با انواع بلاها و مشکلات و حوادث دردناک و دگرگونى قدرتها به تو نشان داده و توصیف او به فریبندگى نادرست است و هم اولیاء اللّه و صالحانى که درباره بىوفایى و ناپایدارى دنیا به تو خبر دادهاند راست گفتهاند، هرچند این سخنان مطابق هواى نفس تو نبوده؛ نه زبان حال دنیا را پذیرفتهاى و نه زبان قال اولیاى الهى را، و همه را متّهم به کذب کردهاى، بنابراین این تو هستى که خودت را فریب مىدهى.
این احتمال نیز در تفسیر جملههاى اخیر وجود دارد که نصیحت کننده همان حوادث ناگوار و خبرهاى صادق همان نشانههاى بىوفایى دنیاست که انسان با چشم خود این نصیحت کنندگان و خبرهاى صادق را مىبیند و مىشنود؛ ولى چون مطابق میل او نیست همه را تکذیب مىکند و مىگوید: یک حادثه اتفاقى بود و گذشت و دیگر تکرار نخواهد شد.
سپس با توضیح بیشتر این حقیقت را آشکارتر و براى همگان مفهومتر مىسازد و مىفرماید: «اگر حال دنیا را در لابهلاى مناطق ویران شده، و خانههاى خالى از سکنه، جستجو کنى به یقین آن را یادآورى کنندهاى نیکو و واعظى گویا مىیابى، همچون دوستى مهربان که از رسیدن اندوه به تو به شدّت ناراحت مىشود»؛ (و لئن تعرّفتها فی الدّیار الخاویة(22)، و الرّبوع(23) الخالیة، لتجدنّها من حسن تذکیرک، و بلاغ موعظتک، بمحلّة الشّفیق علیک، و الشّحیح(24) بک!).
سرانجام در آخرین جمله مىفرماید: «دنیا چه سراى خوبى است براى کسى که آن را خانه همیشگى خود نداند و چه محلّ نیکویى است براى کسى که آن را وطن خود برنگزیند (آرى!) سعادتمندان به وسیله دنیا در قیامت، آنها هستند که امروز از آن مىگریزند»؛ (و لنعم دار من لم یرض بها دارا، و محلّ من لم یوطّنها محلّا! و إنّ السّعداء بالدّنیا غدا هم الهاربون منها الیوم).
اشاره به اینکه افراد با ایمان و بیدار مىتوانند از همین دنیاى پرشور و شرّ و مملوّ از فریب و نیرنگ، وسیلهاى براى سعادت جاویدان خود بسازند و آن را نردبانى براى صعود به مقامات عالیه قرار دهند. به این ترتیب که نگاه آنها به دنیا برخلاف دنیاپرستان، نگاه به یک پل یا گذرگاه باشد؛ آنها که از زرق و برقش مىگریزند و از مواهب آن براى قرب به خدا سود مىجویند و از اینجا به خوبى فرق دنیاى ممدوح و مذموم روشن مىشود همانگونه که در بحث نکتهها خواهد آمد.
نکته
دنیاى ممدوح و مذموم
امام علیه السّلام در عبارات بالا دنیا را واعظى دلسوز و گزارشگرى صادق و وفادار معرفى کرد که به وسیله دگرگونیهاى سریع و حوادث و آفات گوناگون، ناپایدارى خودش را اعلام کرده و به همگان هشدار داده است که تکیه بر آن نکنند و تنها از آن توشه بگیرند.
از این صریحتر عبارتى است که در کلمات قصار آن حضرت درباره دنیا آمده است. حضرت آن را مسجد دوستان خدا: (مسجد أحبّاء اللّه) و تجارت خانه ی
اولیاء اللّه: (و متجر أولیاء اللّه) و محل نزول وحى الهى: (و مهبط وحى اللّه) و نمازخانه فرشتگان خدا: (و مصلّى ملائکة اللّه) برشمرده و آن را سراى موعظه و عافیت براى کسانى که حقیقت دنیا را دریابند معرفى فرموده: (دار عافیة لمن فهم عنها … و دار موعظة لمن اتّعظ بها).(25)
این در حالى است که در خطبههاى متعدّدى از نهج البلاغه و روایات بسیار دیگر نکوهشهاى شدیدى از دنیا شده است. سرایى مملوّ از بلا و معروف به غدر و بىوفایى: (دار بالبلاء محفوفة و بالغدر معروفة)(26) و نیز به منزله مار خوش خطّ و خالى شمرده شهد که ظاهرش نرم و ملایم؛ ولى سمّ کشنده در جوف اوست: (مثل الدّنیا کمثل الحیّة لیّن مسّها و السّمّ النّاقع فی جوفها).(27)
در جایى دیگر در جملهاى کوتاه امام نسبت به خطرات عظیم دنیا هشدار داده مىفرماید: «تغرّ و تضرّ و تمرّ؛ فریب مىدهد، زیان مىرساند و به سرعت مىگذرد».(28)
سه طلاقه کردن دنیا از سوى امام علیه السّلام به سبب زشتیها و بدیهایش معروف است و در کلمات قصار ضمن عبارات تکان دهندهاى به آن اشاره شده است.(29)
فراتر از اینها آیات قرآن مجید است که نکوهشهاى شدیدى از دنیا دارد. از جمله در سوره زخرف به قدرى دنیا را بىارزش مىشمرد که اگر افراد کم ظرفیّت تشویق به کفر و گناه نمىشدند خداوند قصرهاى مجلّلى در اختیار کافران مىگذاشت که سقفهایش از نقره و با انواع زر و زیورها آراسته بود. «وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ»
«عَلَیْها یَظْهَرُونَ وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ»(30)
هرگاه این آیات و روایات را در برابر هم بچینیم این سؤال پدیدار مىشود که اگر دنیا اینهمه خوبى دارد، پس چرا اینهمه بد است و اگر این همه بدى دارد، پس چرا خوب است؟
پاسخ این سؤال در یک جمله نهفته است و آن اینکه این تفاوت نتیجه اختلاف زاویههاى دید است.
ظاهربینان و دنیاپرستان که دیدشان کوتاه و نظرشان سطحى است تنها زرق و برق آن را مىبینند و زخارف و زینتهاى زودگذرش را و به آن دل مىبندند. دنیا براى این گروه، فوق العاده خطرناک است و از آنجایى که گاه اکثریت مردم را این گروه تشکیل مىدهند، آیات و روایات در نکوهش دنیا بسیار بیشتر است، لذا خداوند به همه انسانها هشدار مىدهد که بیدار باشید که دنیا شما را نفریبد و شیطان شما را فریب ندهد «فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»(31) جالب اینکه در این آیه دنیا فریبنده هم ردیف شیطان فریبکار شمرده شده است (زیرا منظور از غرور در این آیه همان شیطان است).
ولى بیداردلان آگاه و مؤمنان عاقل و فرزانه که با دیده تیزبین خود به باطن دنیا مىنگرند و آغاز و انجامش را با یک مطالعه عمیق مىبینند تاریخ پیشینیان را در نظر خود مجسّم مىکنند و سرنوشت فراعنه و کسراها و عمالقه و ابناى عمالقه را مدّنظر قرار مىدهند پیامهاى مواعظ دوستانه دنیا را با گوش جان مىشنوند و درسهاى لازم را از آن فرامىگیرند؛ دنیا را به دانشگاهى تبدیل مىکنند براى کسب معارف الهیه و تجارت خانهاى براى برگرفتن زاد و توشه و معبد باشکوهى براى معراج به سوى خدا.
کوتاه سخن اینکه به گفته امیر مؤمنان على علیه السّلام در یکى از خطبههاى همین کتاب: «آنها که به دنیا به عنوان یک وسیله بنگرند به آنها بصیرت و بینایى مىبخشد و آنها که به عنوان یک هدف به آن بنگرند کورشان مىکند»؛ (من أبصر بها بصّرته و من أبصر إلیها أعمته).(32)
بخش چهارم
إذا رجفت الرّاجفة، و حقّت بجلائلها القیامة، و لحقّ بکلّ منسک أهله، و بکلّ معبود عبدته، و بکلّ مطاع أهل طاعته، فلم یجز فی عدله و قسطه یومئذ خرق بصر فی الهواء، و لا همس قدم فی الأرض إلّا بحقّه، فکم حجّة یوم ذاک داحضة، و علائق عذر منقطعة!
فتحرّ من أمرک ما یقوم به عذرک، و تثبت به حجّتک، و خذما یبقى لک ممّا لا تبقى له، و تیسّر لسفرک؛ و شم برق النّجاة؛ و ارحل مطایا التّشمیر.
ترجمه
در آن زمان که آن لرزه سخت و سنگین روى دهد (و نفخه صور واقع شود) و قیامت با تمام حوادث بزرگ و وحشتناکش تحقّق یابد و اهل هر مذهب و معبدى به آن ملحق شود و بندگان هر معبودى به او بپیوندند و هر اطاعت کنندهاى به مطاعش ملحق شود، در آن هنگام در صحنه عدل و قسط پروردگار (همه اعمال) حتى چشمى که برخلاف حق به آسمان گشوده شده و گامى که آهسته (به ظلم) در زمین برداشتهاند، به حق و عادلانه پاداش داده مىشوند. در آن روز چه بسیار دلیلهایى که ابطال مىگردد و چه پیوند عذرهایى که قطع مىشود. حال که چنین است کوشش کن تا چیزى به دست آورى که عذر تو را موجه سازد و حجت و دلیل خویش را با آن استوار سازى. چیزى به دست آور که براى تو باقى بماند. در برابر آنچه تو براى آن باقى نمىماند. (با تهیّه زاد و توشه) براى سفر آخرت آماده شو، و چشم به برق نجات (و دلیل راه) بدوز و مرکب راهوار خود را براى این سفر آماده ساز و باروبنه خویش را بر آن ببند!
شرح و تفسیر
آمادگى براى سفر آخرت
امام علیه السّلام در آخرین بخش این خطبه- با توجّه به اشارهاى که به جهان آخرت در جمله قبل شده بود- اشاره به دادگاه پروردگار در جهان آخرت مىکند و چند نکته دقیق را بر مىشمرد و مىفرماید: «در آن زمان که آن لرزه سخت و سنگین روى دهد (و نفخه صور واقع شود) و قیامت با تمام حوادث بزرگ و وحشتناکش تحقق یابد و اهل هر مذهب و معبدى به آن ملحق شود و بندگان هر معبودى به او بپیوندند، و هر اطاعت کنندهاى به مطاعش ملحق شود، در آن هنگام در صحنه عدل و قسط پروردگار (همه اعمال) حتى چشمى که برخلاف حق به آسمان گشوده شده و گامى که آهسته (به ظلم) در زمین برداشتهاند، عادلانه پاداش داده مىشود»؛ (إذا رجفت الرّاجفة(33)، و حقّت بجلائلها(34) القیامة، و لحقّ بکلّ منسک(35) أهله، و بکلّ معبود عبدته، و بکلّ مطاع أهل طاعته، فلم یجز(36) فی عدله و قسطه یومئذ خرق بصر فی الهواء، و لا همس(37) قدم فی الأرض إلّا بحقّه،).
این گفتار تکان دهنده امام بر دو نکته تأکید مىکند: نخست اینکه در آن روز هر گروهى به معبود و مطاع و پیشواى خود ملحق مىشود و آنچه در این دنیا
وجود داشته در آنجا به یقین، مجسّم مىشود. حتى مطابق حدیثى از امام على بن موسى الرضا علیه السّلام: «اگر کسى به سنگى علاقه داشته باشد خداوند او را با آن سنگ محشور مىکند؛ فلو أنّ رجلا أحبّ حجرا لحشره اللّه معه یوم القیامة»(38) پیش از آن قرآن مجید فرموده است: ««احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الْجَحِیمِ»؛ در آن روز گفته مىشود: ظالمان و هم ردیفانشان و آنچه را جز خدا مىپرستیدند جمع کنید و به راه دوزخ هدایتشان نمایید».(39)
دیگر اینکه به قدرى حساب خداوند در آن روز دقیق و عدالتش فراگیر است که حتى یک نیم نگاه گناهآلود به آسمان و یا گام آهستهاى در زمین به حسابش رسیدگى مىشود و اى واى بر بدکاران و خطاکاران و ستمگران!
در اینجا بعضى از شارحان نهج البلاغه سؤالى مطرح کردهاند که اگر در آن روز هر عبادت کنندهاى به معبودش و هر مطیعى به مطاعش ملحق مىشود، پس باید مسیحیانى که حضرت مسیح را پرستیدند به حضرت مسیح و غالیان در حق امیر مؤمنان و عبادت کنندگان فرشتگان به آنها ملحق شوند به یقین براى آنها مشکلى وجود نخواهد داشت؟
قرآن مجید پاسخ این سؤال را به خوبى داده و مىفرماید: ««وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ» «اللَّهِ فَیَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ قالُوا سُبْحانَکَ ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ وَ لکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّکْرَ وَ کانُوا قَوْماً بُوراً»؛ به خاطر بیاور روزى را که همه آنان و معبودهایى که غیر از خدا مىپرستند جمع مىکند آنگاه به آنها مىگوید: آیا شما این بندگان مرا گمراه کردید یا خود آنان راه را گم کردند؟ در پاسخ مىگویند:
منزّهى تو براى ما شایسته نبود که غیر از تو اولیایى برگزینیم؛ ولى آنان و پدرانشان را از نعمت برخوردار نمودى تا اینکه (بهجاى شکر نعمت) یاد تو را فراموش کردند و تباه و هلاک شدند» و به دنبال آن مىفرماید: «فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ بِما تَقُولُونَ فَما تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً»؛ (خداوند به آنان مىگوید ببینید) این معبودان شما را در آنچه مىگویید تکذیب کردهاند. اکنون نمىتوانید عذاب الهى را برطرف سازید یا از کسى یارى بطلبید».(40)
آرى! اگر پیشوایان آنها از آنها بیزارى نجویند ممکن است ملحق شوند؛ ولى با توجّه به بیزارى جستن آنها هرگز به آنان ملحق نخواهند شد.
آنگاه در ادامه سخن به کسانى که در این دنیا با دلیلهاى واهى و عذرهاى ناموجّه خود را تبرئه مىکنند هشدار مىدهد که در قیامت چنین نیست. مىفرماید: «در آن روز چه بسیار دلیلهایى که ابطال مىگردد و چه پیوند عذرهایى که قطع مىشود»؛ (فکم حجّة یوم ذاک داحضة(41)، و علائق(42) عذر منقطعة!).
اشاره به اینکه آن روز همهچیز روشن و آشکار است و در چنان شرایطى دلایل بىاساس و عذرهاى واهى کارایى ندارد.
قرآن مجید درباره تکذیب کنندگان آیات الهى مىفرماید: ««وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ»؛ در آنجا به آنها اجازه داده نمىشود که عذرخواهى کنند، چرا که عذر قابل قبولى ندارند».(43)
به گفته شاعر:
در آن دیوان که حق حاکم شد و دست و زبان شاهد
نخواهد بود بازار و بها چیره زبانى را
در پایان خطبه به عنوان یک نتیجهگیرى کارساز و روشن، ضمن پنج جمله کوتاه و پرمعنا راه نجات را نشان مىدهد. نخست مىفرماید: «حال که چنین است کوشش کن چیزى به دست آورى که عذر تو را برپا دارد و حجت و دلیل خویش را با آن استوار سازى»؛ (فتحرّ(44) من أمرک ما یقوم به عذرک، و تثبت به حجّتک).
در دستور دوم مىفرماید: «چیزى به دستآور که براى تو باقى مىماند، در برابر آنچه تو براى آن باقى نمىمانى»؛ (و خذ ما یبقى لک ممّا لا تبقى له).
منظور از «ما یبقى لک» اسباب مواهب و نعم جاویدان روز قیامت یعنى اعمال صالحه است و منظور از «ما لا تبقى له» نعمتهاى دنیاست که انسان مىگذارد و مىگذرد.
در سومین دستور مىفرماید: «(با تهیّه زاد و توشه) براى سفرت آماده شو»؛ (و تیسّر لسفرک).
این همان چیزى است که قرآن مجید درباره آن مىفرماید: ««وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى»؛ زاد و توشه برگیرید که بهترین زاد و توشه، تقواست».(45)
در چهارمین دستور مىافزاید: «و چشم به برق نجات (و دلیل راه) بدوز (و چراغهاى راهنمایى را که در مسیر این سفر نصب کردهاند نادیده مگیر)»؛ (و شم(46) برق النّجاة).
در پنجمین و آخرین دستور مىفرماید: «مرکب راهوار خود را براى این سفر آمادهساز و باروبنه خویش را بر آن ببند»؛ (و ارحل مطایا(47) التّشمیر(48)).
کوتاه سخن اینکه امام راه صاف را براى نجات از چنگال خطرات دنیا و آخرت در این سفرى که در پیش دارند نشان داده و دستوراتى درباره زاد و توشه سفر و مرکب راهوار و توجّه به علایم راهنمایى و سپس آماده کردن عذر تقصیر و دلایل خطا و اشتباه را به آنها گوشزد نموده است. چنین مسافرى نه مقصد را گم مىکند و نه هنگامى که به مقصد رسید در مىماند. در پرتو عنایات الهى و راهنماییهاى حجّت خدا همه برنامههاى او رو به راه است.
در روایتى آمده است: زهرى (از فقهاى هفتگانه معروف اهل سنّت که بعد از گروه صحابه روى کار آمد) نقل مىکند که در یک شب سرد و بارانى (امام) على بن الحسین علیه السّلام را دیدم که مقدارى آرد و هیزم بر دوش خود گذارده بود و عبور مىکرد، عرض کردم اى فرزند رسول خدا این چیست؟ امام فرمود: قصد سفرى دارم و زاد و توشه براى آن تهیّه مىکنم و در محل امنى مىگذارم. زهرى گفت: این غلام من است بار را براى شما حمل مىکند. امام قبول نکرد، عرض کرد: اجازه دهید خودم آن را بردارم تا شما را از حمل آن آسوده کنم. امام فرمود: من چیزى را که سبب نجاتم در این سفر و ورودم در جایگاه خوبى مىشود رها نمىکنم، تو را به خدا سوگند مىدهم به دنبال کار خود بروى و مرا رها کنى و مزاحم نشوى. زهرى به دنبال کار خود رفت، بعد از چند روز امام را ملاقات کرد. عرض کرد: یابن رسول اللّه! از سفرى که فرمودید خبرى نیست! امام فرمود: «بلى یا زهری لیس ما ظننت و لکنّه الموت و له کنت استعدّ و إنّما الاستعداد للموت تجنّب الحرام و بذل الندى و الخیر؛ آرى اى زهرى! آن سفرى که گمان کردى نبود منظورم سفر مرگ و آخرت بود، من براى آن آماده مىشدم و آمادگى براى آن با پرهیز از حرام و بذل و بخشش سخاوتمندانه و انجام کارهاى خیر است».(49)
1) انفطار، آیه 6.
2) سند خطبه:در مصادر نهج البلاغه دو منبع ذکر مىکند که با استفاده از قرائنى استنباط مىشود آنها این خطبه را از غیر منبع نهج البلاغه نیز یافته بودند: نخست شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید است که در مواردى این خطبه را با تفاوتهایى نسبت به آنچه در نهج البلاغه آمده، ذکر کرده است و دیگر کتاب شریف غرر الحکم است که بخشهایى از این خطبه را متفاوت با آنچه در نهج البلاغه آمده آورده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 155).
3) «أدحض» از ریشه «ادحاض» به معناى باطل کردن و مغلوب نمودن و از ریشه «دحض» به معناى مغلوب شدن گرفته شده است.
4) «أبرح» از ریشه «برح» بر وزن «حرف» به معناى شدت است و گاه به معناى زوال نیز آمده است و در جمله بالا معناى اوّل اراده شده است.
5) تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه 6 سوره انفطار.
6) «بلول» به معناى بهبودى از بیمارى است و گاه به معناى شادابى و بىنیازى نیز آمده است.
7) «ضاحى» به معناى کسى است که در برابر نور آفتاب قرار گرفته است. از ریشه «ضحو» بر وزن «محو» به معناى در برابر خورشید قرار گرفتن است و «ضحى» به زمانى گفته مىشود که نور آفتاب در زمین گسترده شده است.
8) «یمضّ» از ریشه «مضّ» بر وزن «حضّ» به معناى دردناک بودن گرفته شده است.
9) «جلّد» از ریشه «جلد» بر وزن «بلد» به معناى شکیبایى یاقوت است.
10) «بیات» این واژه هرگاه مصدر باشد به معناى ماندن و بیتوته کردن شبانه در جایى است و هرگاه معناى اسمى داشته باشد به معناى شبانگاه است و در جمله بالا همین معنا اراده شده است.
11) «تورّطت» از ریشه «ورط» بر وزن «شرط» به معناى انداختن در گرداب یا باتلاق است و «قد تورّطت بمعاصیه» یعنى خود را به سبب معصیتها به گرداب و باتلاق قهر و خشم خدا افکندهاى.
12) «سطوات» جمع «سطوه» به معناى قهر و غلبه و سلطه بر چیزى است.
13) «کرى» به معناى مصدر و به معناى چرت زدن و به خواب رفتن است.
14) اعراف، آیه 97- 98.
15) «تمثّل»- همانطور که در خطبه قبل نیز اشاره شد- از ریشه «مثول» بر وزن «حلول» به معناى مجسم ساختن گرفته شده است.
16) «یتغمّد» در اصل از ریشه «غمد» بر وزن «هند» به معناى غلاف شمشیر گرفته شده و «تغمّد» به معناى در غلاف کردن است. سپس به معناى فراگرفتن و پوشاندن بکار رفته است و در جمله بالا نیز به همین معناست که «فضل خداوند تو را فراگرفته، پوشانده است».
17) «کنف» از ریشه «کنف» بر وزن «حرف» به معناى محفوظ داشتن است.
18) «مطرف عین» از ریشه «طرف» بر وزن «حرف» به معناى چشم برهم زدن گرفته شده است و «مطرف» مصدر میمى و به همین معناى چشم به هم زدن است.
19) «أیم» در اصل «أیمن» در نگاه بعضى از ارباب لغت جمع «یمین» به معناى سوگند است که نون آن ساقط شده و معناى جمله «أیم اللّه» این است که به خدا سوگندها مىخورم.
20) «عظات» جمع «عظه» به معناى موعظه و پند و نصیحت است و در اینجا کنایه از حوادث تلخ دنیاست که سبب بیدارى و هوشیارى مىشود.
21) «آذنت» از ریشه «ایذان» به معناى اعلام کردن توأم با تهدید و گاه به معناى اعلام جنگ است. سپس به معناى اعلام مطلق نیز آمده و اذان نماز را از این جهت اذان مىگویند که اعلام ورود وقت نماز مىکند.
22) «خاویه» اسم فاعل است از ریشه «خوى» به معناى خالى بودن و گاه به معناى ویران شدن گرفته شده است.
23) «ربوع» جمع «ربع» بر وزن «رفع» به معناى خانه است و گاه به معناى منطقه یا گروهى از مردم نیز آمده و در اینجا منظور همان معناى اوّل است.
24) «شحیح» از ریشه «شحّ» بر وزن «مخ» به معناى بخل توأم با حرص است که به صورت عادت درآید و لذا واژه «شحیح» گاه به افراد دلسوزى که هرگز مایل نیستند گرد و غبار نگرانى بر دامن دوستشان نشیند و نسبت به آن بخل مىورزند اطلاق مىشود و در عبارت بالا همین معنا اراده شده است.
25) نهج البلاغه، کلمات قصار، 131.
26) همان مدرک، خطبه 226.
27) همان مدرک، کلمات قصار، 119.
28) همان مدرک، 415.
29) همان مدرک، 77.
30) زخرف، آیه 33- 35.
31) فاطر، آیه 5.
32) نهج البلاغه، خطبه 82.
33) «راجفه» از ریشه «رجف» بر وزن «وقف» به معناى اضطراب و لرزه شدید است و از آنجا که اخبار فتنهانگیز مایه تشویش و اضطراب جامعه مىشود به آن اراجیف مىگویند. در قرآن مجید و در خطبه بالا این واژه اشاره به زلزلههاى رستاخیز است.
34) «جلائل» جمع «جلیله» به معناى هر صفت عظیم و شدید است.
35) «منسک» به معناى عبادت و گاه به معناى مذهب و معبد آمده است و در خطبه بالا همین معنا ارائه شده است.
36) «لم یجز» طبق آنچه در متن آمده از ریشه «جزاء» به معناى پاداش است؛ ولى در بعضى از نسخ «لم یجز» از ریشه «جریان» ذکر شده؛ یعنى در عدالت او کمترین خلافى جریان ندارد و در بعضى دیگر از نسخ «لم یجر» از ریشه «جور» آمده که اشاره به عدم جور و ظلم خداوند در جزاى اعمال است و در بعضى دیگر از نسخ «لم یجز» از ماده «جواز» آمده؛ یعنى در مقام عدالت خدا کمترین خلافى جایز نیست.
37) «همس» به معناى صداى آهسته و پنهان است.
38) وسائل الشیعه، ج 10، ص 393، ح 5 از باب 66 از ابواب مزار- همین مضمون با کمى تفاوت- از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و اله در کتاب روضة الواعظین نقل شده است.
39) صافات، آیه 22- 23.
40) فرقان، آیه 17- 19.
41) «داحضة» از ریشه «دحض» بر وزن «محض» به معناى لغزش گرفته شده و «حجة داحضة» به دلیل سست و بىپایه گفته مىشود.
42) «علائق» جمع «علاقه» (به فتح عین) به معناى پیوند و دلبستگى است و مفهوم جمله بالا این است که پیوندها و دلبستگیها در قیامت بریده مىشود و نیز جمع «علاقة» (به کسر عین) به معناى دستگیره و طناب و امثال آن است و مفهوم جمله بنابراین چنین مىشود که در قیامت دستاویزهاى عذر منقطع مىشود.
43) مرسلات، آیه 36.
44) «تحرّ» از ریشه «تحرى» به معناى جستجوى امر بهتر است.
45) بقره، آیه 197.
46) «شم» از ریشه «شیم» بر وزن «دیم» به معناى چشم دوختن به چیزى است.
47) «مطایا» جمع «مطیة» به معناى مرکب سوارى است.
48) «تشمیر» از ریشه «شمر» بر وزن «تمر» در اصل به معناى آستین بالا زدن و دامن به کمر بستن و آماده شدن براى انجام کارى است. سپس به هرگونه آمادگى و تلاش و کوشش اطلاق شده است.
49) وسائل الشیعه، ج 6، ص 279، ح 5 از باب 14، ابواب صدقات.
