و من کلام له علیه السّلام
لأبی ذر رحمه اللّه لما اخرج إلى الربذة
از سخنان امام علیه السّلام است که خطاب به «ابوذر» هنگامى که به «ربذه» تبعید مىشد، ایراد فرمود.
خطبه در یک نگاه
هنگامى که جنایتکاران «بنى امیه» و «بنى مروان» که با چراغ سبز «عثمان» بر بیت المال اسلامى افتادند و آن را به غارت مىبردند «ابوذر» آن مرد شجاع و صریح اللهجه را که اسوه آمران به معروف و ناهیان از منکر بود، مزاحم خطرناکى براى منافع خود دیدند، «عثمان» را وادار کردند که حکم
تبعید او را به یکى از بد آب و هواترین مناطق، یعنى منطقه «ربذه» صادر کند.
در این هنگام امام علیه السّلام از یکسو مىخواهد نامشروع بودن این حکم ظالمانه را اثبات کند و از سوى دیگر، «ابوذر» را دلدارى دهد، تا در روحیه قوى و پر قدرت او خلأى وارد نشود و بتواند امواج مشکلات را از سر بگذراند.
لذا به بدرقه ابوذر رفت، و با استدلالهاى زیبا و روشن و بیانات قوى و تسلّى بخش، او را دلدارى داد و به آینده سعادت بخشى که در انتظار اوست امیدوار ساخت، و در عین حال ورقى دیگر بر اوراق ننگین تاریخ «بنى امیه» و «بنى مروان» افزود.
یا أبا ذرّ، إنّک غضبت للّه، فارج من غضبت له. إنّ القوم خافوک على دنیاهم، و خفتهم على دینک، فاترک فی أیدیهم ما خافوک علیه، و اهرب منهم بما خفتهم علیه؛ فما أحوجهم إلى ما منعتهم، و ما أغناک عمّا منعوک! و ستعلم من الرّابح غدا، و الأکثر حسدا. و لو أنّ السّماوات و الأرضین کانتا على عبد رتقا، ثمّ اتّقى اللّه، لجعل اللّه له منهما مخرجا! لا یونسنّک إلّا الحقّ، و لا یوحشنّک إلّا الباطل، فلو قبلت دنیاهم لأحبّوک، و لو قرضت منها لأمّنوک.
ترجمه
«اى ابوذر!» تو به خاطر خدا (بر آنها) غضب کردى پس به آن کس که برایش غضب کردى، امیدوار باش، آن گروه از تو بر دنیایشان ترسیدند و تو از آنها بر دینت! بنابر این، آنچه را که آنها به خاطر از دست دادنش در وحشتند به خودشان واگذار، و براى آن چه که به خاطر از دست رفتنش مىترسى، از آنها فرار کن!
چه نیازمندند آنها به آنچه از آن منعشان کردى، و چه بىنیازى از آنچه تو را منع کردند. و به زودى میدانى چه کسى فرداى قیامت سود مىبرد و چه کسى (از فزونى رحمت الهى) مورد غبطه واقع مىشود. (بدان) اگر درهاى آسمانها و زمینها به روى بندهاى بسته شده باشد، و او تقواى الهى را پیشه کند خداوند راهى در زمین و آسمان براى او خواهد گشود. (اى ابوذر!) چیزى جز حق مایه آرامش تو نشود. و چیزى غیر از باطل تو را به وحشت نیفکند. اگر تو دنیاى آنها را پذیرفته بودى (و به آنها در نیل به مطامعشان کمک مىکردى) تو را دوست
مىداشتند. و اگر سهمى از آن را به خود اختصاص مىدادى (و با آنها کنار مىآمدى) به تو امان مىدادند!
شرح و تفسیر
ابوذر قهرمان مبارزه با فساد!
همان گونه که قبلا اشاره شد، این سخن را على علیه السّلام به هنگام تبعید «ابوذر» از سوى «عثمان» به «ربذه» بیان فرمود.
در روایات آمده است هنگامى که «ابوذر» از «مدینه» به سوى «ربذه» تبعید شد «عثمان» دستور داد، در میان مردم ندا در دهند که احدى حق ندارد با «ابوذر» سخن بگوید، یا او را بدرقه کند. سپس «عثمان» به دامادش «مروان بن حکم» دستور داد همراه او حرکت کند (تا کسى جرأت نزدیک شدن به «ابوذر» را نداشته باشد). «مروان» «ابوذر» را به سوى تبعیدگاه حرکت داد و مردم از «ابوذر» فاصله گرفتند تنها کسانى که او را بدرقه کردند «امیر مؤمنان على علیه السّلام» و برادرش «عقیل» و «حسن علیه السّلام» و «حسین علیه السّلام» و «عمّار» بودند. امام حسن علیه السّلام در اثناى راه با «ابوذر» سخن مىگفت (و او را دلدارى مىداد) «مروان» خشمگین شد، گفت: اى حسن! خوددارى کن! مگر نمىدانى امیر مؤمنان (عثمان!) مردم را از سخن گفتن با این مرد، نهى کرده است؟! اگر نمىدانستى اکنون بدان! على علیه السّلام به او حمله کرد و با تازیانه بر سر مرکب او کوبید و فرمود: «دور شو! خداوند تو را در آتش دوزخ بیفکند». «مروان» خشمگین به سوى «عثمان» برگشت و جریان را خبر داد. «عثمان» از این مسأله سخت بر افروخته شد(2)
در این هنگام «ابوذر» (بر در دروازه) ایستاد و مردم با او وداع کردند و امیر مؤمنان على علیه السّلام سخنان بالا را که هر جملهاى از آن نکته مهمى در بردارد براى او بیان فرمود تا مایه تسلى خاطر او گردد و در راهى که در پیش گرفته کمترین تزلزلى براى او حاصل نشود.
در این کلام فشرده و کوتاه امام علیه السّلام به شش نکته اشاره مىفرماید. نخست مىگوید: «اى ابوذر! تو به خاطر خدا (بر آنها) خشم گرفتى و غضب کردى پس به همان کس که برایش غضب نمودى امیدوار باش» (یا أباذرّ، إنّک غضبت للّه، فارج من غضبت له).
این که مىفرماید: به کسى که به خاطر او غضب نمودى امید داشته باش و نمىگوید: به خدا امید داشته باش، در واقع به خاطر این است که دلیل امیدوارى را نیز بیان کرده باشد زیرا هر کس به خاطر دیگرى نسبت به چیزى غضب کند که مایه نفرت اوست، طبیعى است که آن شخص او را یارى خواهد کرد.
در دوّمین جمله مىفرماید: «آن گروه از تو بر دنیایشان ترسیدند و تو از آنها بر دینت، بنابر این آنچه را که آنها براى آن در وحشتند به خودشان واگذار، و به خاطر آنچه که براى از دست رفتن آن مىترسى از آنها فرار کن» (إنّ القوم خافوک على دنیاهم، و خفتهم على دینک، فاترک فی أیدیهم ما خافوک علیه، و اهرب منهم بما خفتهم علیه).
اشاره به این که آنها حکومت و منافع مادى خود را به خاطر صراحت لهجه تو در امر به معروف و نهى از منکر، در خطر دیدند و نتوانستند حضور تو را در «مدینه» تحمل کنند ولى تو از آنها فاصله گرفتى و هدایاى آنها را نپذیرفتى چرا که دین خود را در خطر مىدیدى حال که وظیفه خود را انجام دادهاى و
مردم را از فجایع اعمال حاکمان وقت آگاه ساختهاى، آنها را به حال خود واگذار و دین و ایمان خود را دریاب.
سپس در تکمیل این سخن مىافزاید: «چه نیازمندند آنها به آنچه از آن منعشان کردى، و چه بىنیازى از آنچه تو را منع کردند، و به زودى مىدانى چه کسى فرداى قیامت، سود مىبرد، و چه کسى (از فزونى رحمت الهى) مورد غبطه واقع مىشود» (فما أحوجهم إلى منعتهم، و ما أغناک عمّا منعوک! و ستعلم من الرّابح غدا، و الأکثر حسّدا).
اشاره به این که آنها به دین تو نیازمند بودند، همان دینى که حاضر نشدى فداى دنیاى آنها بکنى، ولى تو نیازى به دنیاى آنها نداشتى هر چند تو را از آن باز داشتند(3) و جمله «ستعلم …» دلدارى دیگرى براى «ابوذر» است چرا که عمر دنیا کوتاه است گویى به اندازه یک روز و فردا قیامت فرا مىرسد آن گاه ستمکاران دنیاپرست زیانکار و رسوا مىشوند و به مقامات عالى پرهیزکاران خدا ترس، غبطه مىخورند.
و در سوّمین جمله، چراغ امید را در قلب «ابوذر» فروزانتر مىکند و ابرهاى یأس را از آسمان روح او کنار مىزند، مىفرماید: «اگر درهاى آسمانها و زمینها به روى بندهاى بسته شده باشد، و او تقواى الهى را پیشه کند، خداوند، راهى از زمین و آسمان براى او خواهد گشود!» (و لو أنّ السّماوات و الأرضین کانتا على عبد رتقا(4)، ثمّ اتّقى اللّه، لجعل اللّه له منهما مخرجا).
این جمله در واقع اشارهاى است به آیه شریفه: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ»؛ کسى که تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او قرار مىدهد و او را از جایى که گمان ندارد روزى مىدهد»(5)
در چهارمین و پنجمین توصیه، مىفرماید: (اى ابوذر!) چیزى جز حق، مایه آرامش تو نشود و چیزى غیر از باطل تو را به وحشت نیفکند!» (لا یونسنّک إلّا الحقّ، و لا یوحشنّک إلّا الباطل).
اشاره به این که: مونس و آرام جان تو باید در حق باشد و تا در مسیر حق گام بر مىدارى از چیزى وحشت نکن. وحشت تو باید در باطل باشد و تا از باطل مىگریزى غم و اندوهى ندارى تو براى خدا قیام کردى و براى خدا امر به معروف و نهى از منکر کردى بنابر این چه غم دارى؟
سرانجام در ششمین و آخرین جمله مىفرماید: «اگر تو دنیاى آنها را پذیرفته بودى (و به آنها در نیل به مطامع مادى کمک مىکردى) تو را دوست مىداشتند و اگر سهمى از آن را به خود اختصاص مىدادى (و با آنها کنار مىآمدى) به تو امان مىدادند» (فلو قبلت دنیاهم لأحبّوک، و لو قرضت(6) منها لأمّنوک).
اشاره به این که آنها تجارت پیشگان دنیاپرست و ظالمى هستند که اهل معاملهاند، هر کس بر مظالم آنها صحه بگذارد و با گرفتن سهمى با آنها کنار بیاید به یقین او را دوست مىدارند و مقدمش را گرامى مىدارند و از جان و مال او
چون جان و مال خود حمایت مىکنند.
این سخنان هم دلدارى و تسلى خاطر براى «ابوذر» بود و هم اعتراض شدید و ضربهاى سنگین بر پایههاى قدرت حکام ظالم وقت.
و به یقین تبعید «ابوذر» آن بنده صالح خدا، آن مرد زاهد و پارسا که سمبل امر به معروف و نهى از منکر بود و زبان او لرزه بر اندام ظالمان مىافکند لکه ننگى بر دامان حاکمان ظالم و دار و دسته آنان بود زیرا مىدانستند سخنان این مرد پارسا و صحابى معروف رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به اندازه صد هزار شمشیر زن کار آیى دارد.
نکتهها
1- ابوذر را بهتر بشناسیم
زندگى «ابوذر» یکى از پر ماجراترین زندگى صحابه است که مىتواند الگویى براى همه مجاهدان راه حق در سراسر تاریخ باشد.
زندگى او بر گرفته از زندگى مولایش پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و على علیه السّلام است با این تفاوت که او در شرایط بسیار سختى قرار گرفت ولى هرگز در امر به معروف و نهى از منکر و مبارزه با فساد در برابر ظالمان و طاغیان کوتاه نیامد.
شرح حال او به طور بسیار فشرده چنین است:
نام او «جندب» و نام پدرش «جناده»(7) است و پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله نام او را «عبد اللّه» گذارد. او از طایفه «بنى غفار» از طوایف معروف عرب است. در آغاز امر، در اطراف «مکه» دامدارى داشت و از گوشه و کنار، خبر مبعوث شدن
پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله را شنید و غیابا نشانههایى از عظمت او را دریافت و با عشق و علاقه تمام رو به «مکه» آورد. هنگامى که وارد مسجد الحرام شد، گروهى از قریش را مشاهده کرد که در گوشهاى نشستهاند و درباره پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله گفتگو مىکنند و انواع سبّ و دشنام و بدگویى را دارند. در این اثناى «ابو طالب» وارد مسجد شد، آنها گفتند عمویش آمد، خاموش باشید. «ابوذر» «ابو طالب» را شناخت و زمانى که مىخواست از مسجد خارج شود به دنبال او رفت. «ابو طالب» رو به وى کرد و گفت: کارى با من دارى؟ گفت: آرى مىخواهم به پیامبرى که مبعوث شده است ایمان بیاورم (نشانههاى حقانیّتى در او سراغ دارم) «ابو طالب» گفت: فردا همین جا بیا. «ابوذر» در حالى که آتش شوق و عشق پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در وجودش زبانه مىکشید، شب را در مسجد الحرام خوابید و روز بعد به وسیله «ابو طالب» به «حمزه» معرفى شد، «حمزه» هنگامى که صداقت او را دریافت وى را به «جعفر» معرفى کرد و «جعفر» که آثار صدق را در او مشاهده کرد او را به «على» علیه السّلام معرفى و «على» علیه السّلام هنگامى که از صدق و راستى او مطمئن شد وى را نزد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله برد و او ایمان آورد و اعلام اطاعت بىقید و شرط کرد. پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله فرمود: به خانه و خانوادهات برگرد. عمو زادهاى داشتهاى که از دنیا رفته و غیر از تو وارثى ندارد، اموالش به تو مىرسد، آنها را نگاهدارى کن، تا زمانى که دعوت من آشکار شود آن گاه به سوى ما برگرد.
«ابوذر» از نخستین اسلام آورندگان است که بعد از جنگ بدر و احد و خندق به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله پیوست و هر چه داشت در راه خدا داد. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله او را «صدیق امت» و شبیه «عیسى بن مریم» در زهد معرفى کرد.
مرحوم علامه مجلسى در کتاب «عین الحیات» مىفرماید: آنچه از اخبار شیعه و اهل سنت استفاده مىشود این است که بعد از رتبه معصومین علیهم السّلام
کسى در میان صحابه به جلالت قدر و بلندى مقام سلمان و ابوذر و مقداد نبود. حدیث معروف «ما اظلّت الخضراء و لا اقلّت الغبراء على ذی لهجه أصدق من أبی ذرّ یعیش وحده و یموت وحده و یبعث وحده و یدخل الجنّة وحده؛ آسمان سایه نیفکنده و زمین بر دوش خود حمل نکرده کسى را که راستگوتر از ابوذر باشد تنها زندگى مىکند و تنها مىمیرد و تنها در قیامت مبعوث مىشود و تنها وارد بهشت مىشود»(8) که درباره «ابوذر» وارد شده یکى از بهترین نشانههاى شخصیت اوست.
—
«ابوذر» در «مدینه» همواره ملازم پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و در خدمت آن حضرت بود. پس از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله هنگامى که خلافت به «عثمان» رسید و او بیت المال را به دامادش «مروان» همان فرد منحرف دنیاپرست سپرد، «ابوذر» زبان به اعتراض گشود و در کوچهها آیه «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ»(9) را که تعریضى به «عثمان» و اطرافیانش در زمینه غارت بیت المال مسلمین بود، با صداى بلند مىخواند و آنان را به باد انتقاد مىگرفت.
این سخن بارها به گوش عثمان رسید و در برابر آن سکوت اختیار کرد ولى چیزى نگذشت که وجود «ابوذر» و سخنان او براى «عثمان» و دار و دستهاش غیر قابل تحمل شد. «عثمان» کسى را به سراغ «ابوذر» فرستاد و به او توصیه کرد که دست از این کار بر دارد.
ابوذر گفت آیا «عثمان» مرا از خواندن قرآن نهى مىکند؟ به خدا قسم رضاى خدا را بر خشم «عثمان» مقدّم مىدارم.
این وضع همچنان ادامه داشت تا این که روزى «عثمان» در میان جمعیّت مردم نشسته بود و «کعب الاحبار» و «ابوذر» نیز حاضر بودند «عثمان» رو به مردم کرده گفت: آیا پیشواى مسلمین نمىتواند چیزى از بیت المال قرض کند و به هنگام توانایى بپردازد؟
«کعب الاحبار» گفت: چه مانعى دارد؟ «ابوذر» برآشفت و گفت: اى یهودى زاده تو مىخواهى اسلام را به ما بیاموزى؟! (این گونه کارها در بیت المال مسلمین جایز نیست) «عثمان» ناراحت شد، گفت: اى ابوذر تو زیاد مرا آزار مىدهى و به یارانم بد مىگویى، باید از «مدینه» خارج شوى و به «شام» روى و به این ترتیب او را به «شام» تبعید کرد.
ولى ابوذر در شام نیز آرام ننشست، هنگامى که کاخ سلطنتى «خضراى» معاویه و اسراف و تبذیر دستگاه «بنى امیه» را در کنار خانههاى محقّر مردم محروم شام مشاهده کرد، بر پا خاست و فریاد زد و به «معاویه» گفت: اگر این کاخ را از بیت المال ساختهاى خیانت است و اگر از مال شخصى تو است اسراف است. به خدا سوگند آنچه در شام مىبینم، نه در کتاب خداست نه در سنت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله. من مىبینم حق دارد، خاموش مىشود و باطل زنده مىگردد، راست گویان تکذیب مىشوند، و حکومت از تقوا تهى مىگردد.
این سخنان و مانند آن بر معاویه گران آمد، به عثمان نوشت اگر ابوذر در شام بماند شام را فاسد خواهد کرد، عثمان دستور داد او را به وضع فجیع و ناگوارى به مدینه بازگردانند.
—
هنگامى که ابوذر وارد بر عثمان شد، عثمان سعى کرد او را به سخنان خلافى متهم سازد به او گفت: تو گمان مىبرى که ما مىگوییم «إنّ اللّه فقیر و نحن
أغنیاء»؟ ابوذر گفت: اگر شما این سخن را نمىگویید پس چرا بیت المال را بر بندگان نیازمند خدا تقسیم نمىکنید؟! و من گواهى مىدهم که از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شنیدم، فرمود: هنگامى که فرزندان «ابى العاص» (بنى امیه) به سى نفر برسند اموال بیت المال را در میان خود تقسیم مىکنند و بندگان خدا را برده خود مىسازند.
عثمان نگاهى به اطرافیان خود کرد گفت هیچ یک از شما چنین سخنى را از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شنیدهاید؟ گفتند: نه، عثمان خشمگین شد و گفت: واى بر تو اى ابوذر، آیا بر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله دروغ مىبندى؟! سپس گفت: على علیه السّلام را به این مجلس دعوت کنید، هنگامى که حضرت نزد عثمان آمد عثمان، به ابوذر گفت: حدیث «ابو العاص» را تکرار کن آن گاه رو به على علیه السّلام کرد و گفت: آیا تو چنین سخنى را از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شنیدهاى؟ على علیه السّلام گفت: من نشنیدهام ولى «ابوذر» راست مىگوید. عثمان گفت: از کجا مىدانى او راست مىگوید؟ على علیه السّلام گفت: زیرا من از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شنیدم که فرمود: آسمان سایه نیفکنده و زمین تیره بر دوش خود حمل نکرده مردى را که راستگوتر از ابوذر باشد. حاضران همگى گفتند: آرى این سخن را پیامبر صلّى اللّه علیه و آله گفته است و عثمان از کار خود خجل و پشیمان شد.
در حدیثى از امام صادق علیه السّلام مىخوانیم: که عثمان دو غلام را با دویست دینار به سراغ ابوذر فرستاد و گفت: به او بگویید عثمان سلام رسانده مىگوید: از این دویست دینار براى حل مشکلات زندگى خود کمک بگیر.
ابوذر گفت: آیا به سایر مسلمانها هم معادل این مبلغ را داده است؟ گفتند: نه.
گفت من چگونه مىتوانم از آن استفاده کنم؟ گفتند: عثمان مىگوید: این از
مال شخصى من است و به خدا سوگند، حرام به آن راه نیافته، ابوذر نپذیرفت و گفت: من از غنىترین مردم هستم و خداوند مرا به ولایت على بن ابى طالب و خاندانش غنى فرموده است مال را برگردانید و به او بگویید من نیازى ندارم و داور میان من و او خداست(8)
سرانجام عثمان از انتقادهاى ابوذر بر خلاف کارىهاى بىحسابش به تنگ آمد و با اطرافیانش مشورت کرد و نظر دادند او را از مدینه تبعید کنند.
ابوذر پیشنهاد شام و عراق را کرد ولى هیچ کدام را نپذیرفتند چون مىدانستند شورش به پا مىشود، سرانجام او را به نقطه بسیار بد آب و هوایى در اطراف مدینه به نام «ربذه»(10) تبعید کردند که در آن سرزمین بىآب و علف جان سپرد، حتى کفنى براى دفن شدن نداشت تا این که گروهى به همراهى «مالک اشتر» از آن جا عبور کردند تنها دختر و همسفر ابوذر که بر سر راه نشسته بود آنان را خبر کرد، آمدند کفن گران بهایى بر او پوشاندند و «عبد اللّه بن مسعود» صحابى بزرگوار پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بر او نماز خواند و با احترام تمام او را به خاک سپردند(11)
—
2- ابوذر و اشتراکیّت (سوسیالیسم)
جمعى از متعصبین به خاطر علاقه به «معاویه» و «بنى امیه» و یا علاقه بیش از حد به «عثمان» سعى کردهاند، شخصیت «ابوذر» را زیر سؤال ببرند
زیرا اگر بخواهند ابوذر را مرد خدا و یا راستگوترین فرد روى زمین بدانند و عثمان را به عنوان خلیفه مسلمین و معاویه را به عنوان صحابه ارج نهند جمع میان این دو غیر ممکن است. لذا چون دیوار ابوذر را به اصطلاح کوتاهتر دیدهاند شخصیت او را زیر سؤال بردهاند و گفتهاند: ابوذر اعتقاد به مالکیت شخصى اموال نداشته و نوعى تفکر اشتراکى داشته است.
«زرکلى» در کتاب «الاعلام» درباره او مىگوید: «و لعلّه أوّل إشتراکیّ طاردته الحکومات؛ شاید او اوّلین اشتراکى باشد که حکومتهاى وقت او را طرد کردهاند»(12)
این در حالى است که ابوذر هیچگاه سخنى که نفى مالکیت شخصى کند بر زبان نراند، بلکه لبه تیز حمله او بر ثروت اندوزانى چون معاویه یا تقسیم کنندگان بىرویه همچون عثمان بود. و لذا در عصر «ابو بکر» و «عمر» که در تقسیم بیت المال ملاحظاتى مىشد، سخنى نگفت.
بعضى مىگویند: در تعبیرات «ابوذر»، تعبیر مال اللّه دیده مىشود از این کلمه استفاده کردهاند که او مالکیت خصوصى را نفى مىکرد، ولى تعبیر «مال اللّه» در مورد «بیت المال» تعبیر رایجى است.
مرحوم علامه امینى رحمه اللّه در جلد هشتم «الغدیر» هنگامى که تهمت اشتراکیّت را به ابوذر نقل مىکند مىگوید: «تعبیر به مال اللّه در سخنان صحابه فراوان است» سپس چندین روایت را از «عمر» نقل مىکند که همه آنها در کتاب اموال «ابى عبیده» آمده است در این روایات «عمر» صریحا تعبیر به مال اللّه کرده است.
امیر مؤمنان على علیه السّلام نیز در روایات متعددى که از آن حضرت نقل شده
تعبیر به مال اللّه دارد(13)
بىشک مىتوان از اموال خدا، به مال اللّه تعبیر کرد بلکه به اموال شخصى مردم نیز اطلاق مال اللّه، نظر بعیدى نیست زیرا قرآن مجید در سوره نور صریحا این تعبیر را آورده است: ف «آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِی آتاکُمْ»(14)؛ چیزى از مال خدا را که به شما داده است (به بردگان مکاتب) بدهید».
حقیقت این است که این گروه از متعصبان عجولانه درباره ابوذر قضاوت کردهاند، زیرا ابوذر بارها روى این آیه تکیه مىکرد: «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ»(9) در حالى که مىدانیم این آیه در مورد مانعین زکات وارد شده است.
و عجیبتر این که، «لجنه فتواى الازهر» در فتوایى که در سال 1367 قمرى تحت فشار متعصبین در مورد نفى شیوعیت (کمونیسم) صادر کرد عقیده دیگرى از ابوذر نقل مىکند و آن را باطل مىشمرد و آن را معلول دورى ابوذر از مبادى اسلام مىداند و آن این که: او معتقد بود هر کس باید اموالى را که بیش از نیاز خود دارد فى سبیل اللّه به ارباب حاجت، بدهد و نزد خود نگه ندارد. مرحوم «علامه امینى» بعد از ذکر این فتوا مىگوید: اگر «شیخ الازهر» مطالعه درباره این مسأله را به گروهى که عارف به حال ابوذر بودند و خالى از تعصب به داورى مىنشستند، موکول مىکرد مىدانست که ابوذر چنین عقیدهاى هرگز نداشت و از همه بدتر عذرى است که براى اشتباه ابوذر ذکر کردهاند و آن این که او آشنا به مبادى اسلام نبود. و این از امورى است که مادر داغدیده را به خنده وامیدارد و هر مسلمانى باید به آن بگرید، کسى که قسمت
مهمى از عمر خود را با پیامبر صلّى اللّه علیه و آله زیسته و دائما با او بوده و پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله در حدیث معروفش او را شبیه عیسى از نظر خلق و خلق شمرده آیا سزاوار است در مورد او چنین سخنى گفته شود(15)
جالب این که ابوذر در نزد محدثانى همچون «بخارى و مسلم» به قدرى مورد اعتماد بوده که این دو شیخ حدیث اهل سنت، در کتاب «صحیح بخارى و صحیح مسلم» 281 حدیث از ابوذر نقل کردهاند(16) و این نشان مىدهد که لجنه فتواى الازهر، چقدر از واقعیات دور بودند.
—
3- سرنوشت دردناک ابوذر
گر چه درباره ابوذر ناگفتهها بسیار است و تالیف کتاب مستقلى را مىطلبد ولى ذکر این نکته لازم است، که آنچه به ابوذر قوت و قدرت مىداد و مخالفانش را سخت هراسان مىساخت زهد کم نظیر و آمیخته با صراحت لهجه او بود، از یکسو به خاطر زهدش نمىتوانستند بر او خرده بگیرند و از سوى دیگر، تاب تحمل لهجه صریح او را نداشتند که یک نمونه جالب آن را ذیلا مىخوانید.
«ابن ابى الحدید» از «جاحظ» از مردى بنام «جلام ابن جندل» غفارى نقل مىکند که من نماینده معاویه در منطقه «قنسرین» شام در خلافت عثمان بودم، روزى نزد معاویه رفتم تا در مورد منطقه حکومت خود از او سؤالى کنم، ناگهان فریادى بر در قصر او شنیدم که کسى مىگفت: «قطار شتران حامل آتش فرار رسیدند» (اشاره به شترانى بود که اموال بیت المال را حمل مىکردند) خداوندا، کسى را که امر به معروف مىکند و خود آن را ترک مىگوید از رحمتت
دور کن. خدایا آنها را که نهى از منکر مىکنند و مرتکب آن مىشوند نیز از رحمتت دور کن.
ناگهان دیدم معاویه لرزید و رنگ صورتش تغییر کرد، گفت جلام مىدانى فریاد کننده کیست؟ گفتم: نه، گفت: این همان «جندب بن جناده ابوذر» است. همه روز بر در قصر مىآید و فریاد مىکشد و این جملات را مىگوید.
سپس معاویه دستور داد او را نزد من آورید مأموران، ابوذر را کشان کشان نزد معاویه آوردند و در برابر معاویه ایستاد، «معاویه» گفت:
«اى دشمن خدا و پیامبر! تو هر روز مىآیى و این بساط را راه مىاندازى بدان اگر من بنا بود یکى از اصحاب محمّد صلّى اللّه علیه و آله را بدون اذن عثمان به قتل برسانم تو را مىکشتم ولى باید درباره تو از عثمان اجازه بگیرم …»
ابوذر، در پاسخ گفت: اى معاویه من دشمن خدا و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نیستم، بلکه تو و پدرت «ابو سفیان» دشمن خدا بوده و هستید که در ظاهر اسلام را پذیرفتید و در باطن کفر را و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله تو را لعن کرد و بارها به تو نفرین نمود که هرگز سیر نشوى … معاویه سخت بر آشفت و دستور داد ابوذر را حبس کنند و خطر باقى ماندن او را در شام به عثمان خبر داد، عثمان دستور داد او را بر مرکب خشنى بدون جهاز سوار کنند و شب و روز برانند تا سخت شکنجه ببیند و همین گونه کردند، هنگامى که ابوذر به مدینه رسید رانهایش کاملا مجروح شده بود سپس عثمان او را به ربذه (منطقه بسیار بد آب و هوایى) تبعید کرد(17)
این بحث را با حدیثى از پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله که در کتاب معروف «اسد الغابه» آمده، پایان مىدهیم: «ابوذر سه سال قبل از بعثت، خداى یگانه را پرستش
مىکرد و هنگامى که با پیامبر بیعت کرد شرط کرد من در راه خدا از ملامت ملامت کنندگان پرهیز نخواهم کرد» (و بایع النّبیّ صلّى اللّه علیه و آله على أن لا تأخذه فی اللّه لومة لائم و على أن یقول الحقّ و إن کان مرّا»(18)
—
4- سخنان بدرقه کنندگان
در تواریخ معروف آمده است که علاوه بر آنچه على علیه السّلام در مقام دلدارى به ابوذر هنگام تبعید به ربذه گفت: عقیل و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام و عمار، هر کدام سخنى در دلدارى او گفتند «عقیل» گفت: «اى ابوذر نیاز به تذکر ندارد تو ما را دوست دارى و ما هم تو را، تقواى الهى پیشه کن، که تقوا سبب نجات است و شکیبایى داشته باش که شکیبایى نشانه شخصیت است».
آن گاه امام حسن علیه السّلام فرمود: «عمو جان این قوم با تو چنین رفتار ناشایستى کردند، خداوند مىداند و مىبیند یاد دنیا را به خاطر این که همه از آن جدا مىشویم از دل بیرون کن و مشکلاتى را که در پیش دارى در جوار رحمت الهى تحمل نما و شکیبا باش تا پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را ملاقات کن در حالى که او إن شاء اللّه از تو راضى است».
پس از آن امام حسین علیه السّلام لب به سخن گشود گفت: «عمو جان! خداوند توانا است که این اوضاع را دگرگون سازد و هر روز در کار تازهاى است … شکیبا باش چرا که خیر در شکیبایى است و شکیبایى نشانه شخصیت است».
و بعد از او عمّار چنین گفت: «اى ابوذر! خدا آنهایى که تو را در تنهایى فرو بردند تنها گذارد و آنها که تو را ترساندند بترساند، به خدا سوگند آنچه سبب مىشود که مردم حق را نگویند، همان حب دنیا و زخارف آن است و مردم غالبا
همرنگ جماعتند و حکومت به دست زورمندان. این گروه مردم را به سوى دنیا دعوت کردند و مردم اجابت نمودند و دینشان را به حاکمان بخشیدند و این خسارت دنیا و آخرت است که خسارتى است آشکار».
سپس ابوذر زبان به سخن گشود گفت: «من با همه شما خدا حافظى مىکنم، پدر و مادرم فداى شما باد که وقتى شما را مىبینم به یاد رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مىافتم من در مدینه علاقهاى ندارم تا حتى در آن جا ساکن شوم جز شما، به خدا سوگند! من جز رضاى خدا را نمىطلبم و با توکل به خدا وحشتى ندارم خداوند مرا کفایت مىکند بر او توکل کردم و درود خدا بر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و آلش باد»(19)
1) «سند خطبه» این خطبه را مرحوم «کلینى» در کتاب «روضه کافى» مسندا با تفاوت مختصرى آورده است و از ذیل آن استفاده مىشود که نه تنها على علیه السّلام «ابوذر» را به هنگام تبعید به «ربذه» دلدارى داد بلکه امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام و عمّار (و طبق روایتى عقیل) نیز هر کدام او را با تعبیرات جالب و دلنشینى تسلى خاطر دادند که در بحث نکات شرح آن خواهد آمد. (کافى، جلد 8، صفحه 206، حدیث 251) نویسنده «مصادر نهج البلاغه» پس از اشاره به روایت «کلینى» مىافزاید: «ابن ابى الحدید» نیز آن را از کتاب «سقیفه» تألیف «احمد بن عبد العزیز جوهرى» نقل کرده است. (مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 291).
2) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 8، صفحه 252.
3) بنابر این تفسیر «ما» موصوله به معنى دین است زیرا آنها مىخواستند از دین ابوذر براى دنیاى خود بهره بگیرند ولى ابوذر مانع این کار شد. این احتمال نیز وجود دارد که منظور از «ما» دین به طور مطلق است ولى در عبارت تقدیر وجود دارد و معنا چنین مىشود: آنها چقدر نیازمند به دینند همان دینى که تو آنها را از فاسد کردن آن برحذر داشتى.
4) «رتق» بهم پیوستن چیزى به چیز دیگر است و در خطبه بالا به معنى فروبسته شدن کارها و نبودن راه خلاص و فرار است.
5) سوره طلاق، آیات 2 و 3.
6) «قرضت» از مادّه «قرض» در اصل به معنى بریدن و قطع کردن چیزى است و لذا به قیچى «مقراض» گفته مىشود و وام دادن را از این جهت قرض مىگویند که مقدارى از مال خود را جدا مىکند و قرض، مىدهد و در جمله بالا به معنى جدا کردن سهمى براى خود از اموال دنیا و کنار آمدن با ظالمان است.
7) در بسیارى از کتب «جندب و جناده» را با ضم جیم نقل کردهاند و کنیه «ابوذر» به خاطر آن است که فرزندى به نام «ذر» داشت.
8) بحار الانوار، جلد 22، صفحه 398.
9) توبه، آیه 34.
10) در «معجم البلدان» آمده است که «ربذه» از قراى اطراف «مدینه» است که سه روز با آن فاصله کرد (حدود 150 کیلومتر).
11) مطالب بالا از کتب معروف متعددى تلخیص شده است مانند شرح نهج البلاغه «ابن ابى الحدید»، شرح مرحوم «شوشترى» و شرح مرحوم «خویى» بر نهج البلاغه و بحار الانوار.
12) «الاعلام» «زرکلى» ذیل کلمه «جندب».
13) الغدیر، جلد 8، صفحه 343 به بعد.
14) نور، آیه 33.
15) «الغدیر»، جلد 8، صفحه 312 و صفحه 363.
16) «اعلام» «زرکلى» جلد 2، صفحه 140.
17) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 8، صفحه 157.
18) اسد الغابه، جلد 1، صفحه 301.
19) کافى، جلد 8، صفحه 206- 208 با تلخیص. و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 8 صفحه 131.
