من کلام له علیه السّلام
فى ذکر الکوفة
خطبه در یک نگاه
این سخن را امام علیه السّلام به عنوان دو پیشگویى مهم در باره کوفه، یا کوفه و بصره، بیان فرموده است: نخست به حوادث بسیار ناگوار و تکان دهندهاى که از سوى ستمگران بیرحم براى کوفه و مردمش پیش مىآید اشاره مىکند، و دیگر این که سرانجام آن جبّاران را که گرفتار عواقب سوء اعمال خود خواهند شد و به سزاى اعمالشان خواهند رسید شرح مىدهد.
کأنّی بک یا کوفة تمدّین مدّ الأدیم العکاظیّ تعرکین بالنّوازل و ترکبین بالزّلازل و إنّی لأعلم أنّه ما أراد بک جبّار سوءا إلّا ابتلاه اللّه بشاغل و رماه بقاتل.
ترجمه
اى کوفه گویا تو را مىنگرم که همانند چرمهاى بازار عکاظ کشیده مىشوى! زیر پاى حوادث لگد کوب و پایمال خواهى شد! و پیشامدهاى تکان دهندهاى تو را فرا مىگیرد و من به خوبى مىدانم هر ستمگرى قصد سوء در باره تو کند خداوند او را گرفتار مىسازد و به خودش مشغول مىکند و به دست قاتلى مىسپاردش.
شرح و تفسیر
پیشگویى از آینده کوفه
چنانکه گفته شد امام علیه السّلام این سخن را خطاب به «کوفه» (و به روایت دیگرى به کوفه و بصره) بیان مىفرماید، و مىگوید: «اى کوفه! گویا تو را مىنگرم که همانند چرمهاى بازار عکاظ کشیده مىشوى!» (کأنّی بک یا کوفة تمدّین مدّ الأدیم(2)
العکاظیّ(3)).
«عکاظ» نام بازارى بوده است در نزدیکى مکّه (و به گفته بعضى در میان مکه و طائف) که در هر سال مردم جزیرة العرب از نقاط مختلف به مدت یک ماه (و به گفته بعضى به مدت بیست روز) در آنجا اجتماع مىکردند، و متاعهاى خود را به مشتریان عرضه مىداشتند، و در ضمن اشعار فراوانى مىخواندند و قبائل عرب هر کدام از این طریق به تفاخر و تبلیغ قبیله خود مىپرداختند، و طبعا مفاسد زیادى نیز در آنجا به بار مىآمد، و به همین دلیل وقتى که اسلام آمد برنامه بازار عکاظ برچیده شد.
در این که منظور از این جمله، حوادث دردناکى است که امام علیه السّلام براى کوفه پیش بینى مىفرمود، یا گسترش و توسعه کوفه است، دو تفسیر وجود دارد. تفسیر اوّل را غالب مفسران نهج البلاغة پذیرفتهاند، و تفسیر دوم را اندکى ذکر کردهاند، ولى صحیحتر به نظر مىرسد، چرا که کشیدن چرم عکاظى را کنایه از حوادث تلخ و دردناک گرفتن چندان مناسب به نظر نمىرسد، اما این تعبیر را کنایه از گسترش فوق العاده کوفه گرفتن مناسبتر است.
قابل توجه این که چرم عکاظى هم گسترده بود، و هم زیبا و جالب و از چرمهاى مرغوب در میان عرب محسوب مىشد که مىتواند اشاره به آبادى و زیبایى کوفه در زمانهاى آینده نسبت به زمان حضرت علیه السّلام بوده باشد.
بعضى نیز گفتهاند این جمله اشاره به این است که در آینده کوفه به بخشها و قطعات متعدّدى تجزیه مىشود، همان گونه که چرمهاى عکاظى را براى بریدن و قطعه قطعه کردن مىکشند و مىگسترانند.
به هر حال امام علیه السّلام مىافزاید: «اى کوفه زیر پاى حوادث لگدکوب و پایمال
خواهى شد و پیشامدهاى تکان دهنده تو را فرا مىگیرد».
(تعرکین(4) بالنّوازل(5) و ترکبین بالزّلازل)، شبیه همین تعبیر در خطبه 108 نیز آمده است، آنجا که مىفرماید: «تَعْرُکُکُمْ عَرْکَ الْأَدِیمِ» یعنى بنىامیّه بر شما چیره مىشوند و همچون چرمى شما را به هم پیچیده و لگد مال مىکنند.
و در پیشبینى دوم (و به احتمال سوم) مىفرماید: «من به خوبى مىدانم که هر ستمگرى قصد سوء در باره تو داشته باشد خداوند او را گرفتار مىسازد و به خودش مشغول مىکند و به دست قاتلى مىسپاردش» (و إنّی لأعلم أنّه ما أراد بک جبّار سوءا إلّا ابتلاه اللّه بشاغل و رماه بقاتل).
تعبیر به (ابتلاه اللّه بشاغل) مىتواند اشاره به بیماریهاى سخت و دردناکى باشد که ظالمان را از درون به خود مشغول مىسازد، و از غیر خود بیگانه مىکند، همان گونه که (و رماه بقاتل) اشاره به حوادثى است که از برون بر سر انسان مىتازد و او را هدف قرار داده یا به قتل مىرساند.
آنچه امام علیه السّلام در این خطبه در باره کوفه پیشبینى فرمود دقیقا تحقّق یافت و کوفه بعد از امام علیه السّلام بسیار گسترش یافت و همیشه مرکز آشوبها و فتنهها و حوادث تکان دهنده بود، بسیارى از جبّاران براى تسخیر کوفه و در هم کوبیدن آن قد علم کردند، ولى خداوند هر یک از آنها را به بلایى گرفتار کرد، و شرّ آنها را دفع نمود و شاید این امر به خاطر آن بود که کوفه همیشه مرکزى بود براى گروهى از مؤمنان مخلص و شیعیان فداکار و با وفاى على بن ابى طالب علیه السّلام، هر چند منافقان هم در آن کم نبودند.
و به همین دلیل در روایات متعدّدى به فضیلت کوفه و اهل آن اشاره شده است.
از جمله کسانى که در فاصله کوتاهى بعد از امیر مؤمنان على علیه السّلام قصد تخریب کوفه را داشتند «زیاد بن ابیه» بود. در بعضى از روایات آمده است، هنگامى که او بر
منبر قرار گرفت، و شروع به خطبه خواندن کرد گروهى از مردم کوفه سنگریزه به سوى او پرتاب کردند، او عصبانى شد و دست هشتاد نفر را قطع کرد و تصمیم گرفت خانههاى آنها را ویران کند و نخلهایشان را بسوزاند، مردم را در مسجد جمع کرد و دستور داد از على علیه السّلام برائت جویند و چون مىدانست آنها چنین کارى نخواهند کرد، همین را بهانهاى براى کشتن مردم و ویران کردن شهر قرار داد، ولى در همین میان پیکى از جانب او آمد و به مردم خبر داد که امروز من گرفتار شدهام به منازل خود باز گردید، و این بدان خاطر بود که بیمارى طاعون بر او مسلّط شد، و فریاد مىزد نیمى از بدن من آتش گرفته است، و همچنان این سخن را تکرار مىکرد تا جان داد!(6)
از کسانى که کوفه را آماج حملات خود قرار دادند و به زور بر آن چیره شدند فرزند او «عبید اللّه بن زیاد» و «حجّاج بن یوسف ثقفى» بودند که هر کدام گرفتار عاقبت سوء اعمال خود شدند، و به طرز فجیعى جان دادند. معروف این است که ابن زیاد از فرزندان نامشروع بود، و مادرش مرجانه زن آلودهاى بود و به خاطر همین او را به نام مادرش مىخواندند و به او ابن مرجانه مىگفتند. در سال 28 یا 29 هجرى متولد شد و در 32 سالگى به حکومت بصره و کوفه از سوى بنى أمیه منصوب شد، و بعد از جنایاتى که در کربلا مرتکب شد، مردم کوفه را سخت تحت فشار قرار داد، ولى چیزى نگذشت که با قیام مختار به دست ابراهیم بن مالک اشتر در حالى که 39 ساله بود کشته شد، و مختار سر او را خدمت امام على بن الحسین علیه السّلام فرستاد، هنگامى که سر او را خدمت امام علیه السّلام آوردند حضرت مشغول غذا خوردن بود، سجده شکر به جا آورد و فرمود: آن روز که ما را بر ابن زیاد وارد کردند غذا مىخورد در حالى که سر پدر من در برابر او بود، من از خدا تقاضا کردم که از دنیا نروم تا سر او را در مجلس غذاى خود مشاهده کنم!(7)»
سومین جبارى که بر کوفه مسلط شد و ظلم فراوان کرد، و سرانجام به عذاب دردناکى مبتلا گشت، و به وضع بسیار دردناک و عبرت آمیزى جان داد حجّاج بن یوسف ثقفى بود. او که از طرف عبد الملک مروان به عنوان والى کوفه برگزیده شد، جنایاتى مرتکب شد که در تاریخ بشریت نه قبل و نه بعد از او شبیه و مانند نداشته است. در مورد جنایات او مطالبى نوشتهاند که انسان از شنیدن آنها نیز وحشت مىکند، تا چه رسد به دیدن و مىتوان گفت جنایات او نوعى مجازات الهى براى مردمى بود که نسبت به على علیه السّلام و فرزندانش امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام چنان بىوفایى کردند که سابقه نداشت.
ولى این مسأله هرگز چیزى از بار سنگین مسئولیت الهى او نمىکاست، و به همین دلیل به دردناکترین وضعى در سن پنجاه و چهار سالگى از دنیا رفت، و پایان زندگى ننگین او درس عبرتى براى همگان و تأکیدى بر فرمایش مولاى متقیان علیه السّلام در خطبه بالا شد.
او که به گفته خودش از ریختن خون مردم لذّت مىبرد، و به دنبال کارها و جنایات بىسابقهاى مىگشت، و صد و بیست هزار نفر را در دوران عمر ننگینش با شکنجه به قتل رسانید، و در هنگام مرگش پنجاه هزار مرد و سى هزار زن در زندانش به بدترین وضعى در میان مرگ و زندگى دست و پا مىزدند، سرانجام به بیمارى «آکله» و نوعى جذام که از درون معده گوشتهاى او را متلاشى مىکرد گرفتار شد! بیمارى درونى او به قدرى شدید شد که اطبّا او را جواب کردند، از سوى دیگر سرما و لرز شدیدى بر او مسلّط گشت، به گونهاى که منقلهاى پر از آتش را در اطراف او قرار مىدادند و به پوست بدن او نزدیک مىکردند که نزدیک بود بدن او بسوزد، ولى باز از سرما فریاد مىکشید.
مىگویند: حجّاج در این حالت به «حسن بصرى» شکایت کرد و راه چارهاى از او خواست حسن به او گفت: من به تو گفتم متعرّض صالحان مشو امّا تو لجاجت کردى (و این نتیجه اعمال توست)! حجّاج گفت: من از تو تقاضا نکردم که از خدا
بخواهى مرا شفا بدهد، از خدا بخواه هر چه زودتر مرگ مرا برساند، تا از این عذاب هولناک راحت شوم.(8)
دیدى که خون ناحق پروانه شمع را
چندان امان نداد که شب را سحر کند!
نکته
دو دیدگاه مختلف در باره کوفه!
در خطبههاى نهج البلاغة تعبیرهاى گوناگونى در باره کوفه و مردم آن دیده مىشود، در بعضى از موارد مانند خطبه بالا کوفه به عنوان یک جایگاه مقدس معرفى شده که آبستن حوادث سخت و ناگوارى است، ولى خداوند این کانون مقدس را از شرّ جباران روزگار حفظ مىکند، در حالى که در بعضى دیگر از خطبههاى نهج البلاغة مذمّت کوفه به خوبى آشکار است، مانند خطبه 25 که امام خطاب به کوفه مىفرماید: «اگر تنها تو با این همه طوفانها باشى چهرهات زشت باد!» ان لم تکونی الّا انت تهبّ اعاصیرک فقبّحک اللّه).
از بسیارى از روایات اسلامى مدح کوفه استفاده مىشود، از جمله در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السّلام مىخوانیم که فرمود: هذه مدینتنا و محلّتنا و مقرّ شیعتنا»، «اینجا شهر ما، محلّه ما و کانون شیعیان ماست».(9)
و در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السّلام مىخوانیم که در باره کوفه دعا مىفرمود و عرض کرد: «اللّهمّ ارم من رماها و عاد من عاداها!»، «خداوندا آن کس که کوفه را هدف تیرهاى خود قرار دهد هدف قرار ده و آن کس که با آن دشمنى کند با او دشمنى کن».
جمع میان این روایات چنین است که کوفه ذاتا مرکز مقدّسى بود، و مردم شریفى از شیعیان خالص و وفادار به اهل بیت علیه السّلام با ایمان و تقوى در آن مىزیستند
ولى بر اثر سیطره بنى أمیه بر آن و فرستادن جاسوسان و مأموران خشن و ناپاک خویش، و دادن زمام امور به دست این گونه افراد و بخشش بیت المال به نااهلان، فضاى کوفه را آلوده و مسموم ساختند، و بسیارى از مردم را از آیین تقوى و پاکى منحرف کردند. اگر از کوفه مدح شده به خاطر قداست ذاتى مردم آنجا است و اگر مذمّت شده به خاطر آلودگىهایى است که بر اثر حکومت بنى أمیه (چنان که در بالا اشاره شد) پیدا کرد.
باز هم به مناسبتهاى دیگر در این باره سخن خواهیم گفت: قبلا نیز در ذیل خطبه 25 اشاراتى به این مسأله شد.
1) سند خطبه: از جمله کسانى که قبل از شریف رضى مىزیستهاند و این خطبه را نقل کردهاند ابن الفقیه در کتاب «البلدان» است منتهى در روایت او از امیر مؤمنان على علیه السّلام این سخن خطاب به «بصره و کوفه» ذکر شده است ولى این مقدار تفاوت ضررى به اصل مطلب نمىزند. بعد از سید رضى نیز «زمخشرى» در «ربیع الابرار» در باب «البلاد و الدیار» آن را آورده است. (مصادر نهج البلاغة، جلد 2، صفحه 15).
2) «ادیم» در اصل به معنى پوسته و ظاهر هر چیزى است، و بیشتر به چرم اطلاق مىشود، و قسمت روى زمین را «ادمة الأرض» مىنامند، و گفتهاند آدم بدین جهت آدم نامیده شد که از خاکهاى روى زمین آفریده شد و «ادام» به چیزى مىگویند که به روى نان مىمالند و مىخورند (نان خورشت).
3) «عکاظ» چنانکه در بالا گفته شد نام بازار معروفى است که عرب در عصر جاهلیت در نزدیکى مکه داشت، و هر سال در آن اجتماع عظیمى مىشد، این واژه از ماده «عکظ» (بر وزن عکس) به معنى کوبیدن، پایمال کردن و تفاخر نمودن است، و از آنجا که یکى از کارهاى عرب جاهلى در بازار عکاظ، تفاخرهاى قبیلهاى بود که گاه به درگیریهاى خونین کشیده مىشد آن محل را «عکاظ» نامیدند.
4) «تعرکین» از ماده «عرک» (بر وزن درک) به معنى مالش دادن و پایمال کردن است.
5) «نوازل» جمع «نازله» به گفته لسان العرب به معنى حادثه شدیدى است که بر قوم و یا ملتى فرود مىآید.
6) شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحدید، جلد 3، صفحه 199.
7) دائرة المعارف الشیعیة العامة.
8) مروج الذهب، جلد 3، صفحه 132 و دائرة المعارف الشیعیة العامة، جلد 7، صفحه 516.
9) شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحدید، جلد 3، صفحه 198.
