لمّا قتل الخوارج فقیل له: یا امیر المؤمنین هلک القوم باجمعهم
هنگامى که خوارج نهروان کشته شدند به امام علیه السّلام گفته شد: اى امیر مؤمنان! همه خوارج کشته شدند (امام این سخن را نپذیرفت و در جواب آنان چنین گفت):
«کلّا و اللّه، إنّهم نطف فی أصلاب الرّجال، و قرارات النّساء، کلّما نجم منهم قرن قطع حتّى یکون آخرهم لصوصا سلّابین».
ترجمه
نه، به خدا سوگند (این گونه که شما مىپندارید که خوارج ریشه کن شدند نیست) آنها نطفههایى در پشت پدران و رحم مادران خواهند بود، هر زمان شاخى از آنها سر بر آورد قطع مىشود و در آخر کار، آنان دزدان و راهزنان خواهند شد.
شرح و تفسیر
عاقبت کار خوارج
این سخن نیز ادامه سخنى است که در بحث گذشته در باره خوارج آمده بود و به همین دلیل این دو را قطعات مختلف یک کلام دانستهاند.
در اینجا نیز امام به چند پیشگویى در باره خوارج مىپردازد که آنها را مىتوان در ردیف معجزات آن حضرت شمرد.
نخست در پاسخ یاران خود که بعد از جنگ نهروان خدمتش عرض کردند «اى امیر مؤمنان! تمام خوارج نابود شدند» فرمود: «نه، به خدا سوگند (این گونه که شما مىپندارید نیست) آنها نطفههایى در پشت پدران و رحم مادران خواهند بود»! («کلّا و اللّه، إنّهم نطف فی أصلاب الرّجال، و قرارات(2) النّساء).
به فرض که مردان آنها در این جنگ کشته شده باشند، ولى نطفههاى دیگرى در آینده پرورش مىیابد و از مادر متولّد مىشود که راه خوارج را مىپوید و به جرگه آنها مىپیوندد. و همان گونه که امام پیشگویى فرموده بود در سالهاى بعد، بلکه قرنهاى بعد نیز گروهى پا به عرصه وجود گذاشتند که همان راه نکبت بار خوارج را ادامه دادند.
اضافه بر این، همان گونه که در گذشته نیز اشاره شد، نه نفر در نهروان نجات یافتند و فرار کردند و در بلاد مختلف پراکنده شدند و پایههاى این مکتب فاسد و مفسد را بنا نهادند. از طرفى مىدانیم آنها که در نهروان حاضر شدند تمام خوارج نبودند گروه دیگرى نیز وجود داشتند که در میدان جنگ حاضر نبودند و همان راه را ادامه دادند.
سپس در ادامه این سخن به پیشگویى دیگرى پرداخته، مىفرماید: «هر زمان شاخى از آنها سر بر آورد قطع مىشود» (کلّما نجم(3) منهم قرن قطع).
این سخن از یک سو اشاره به شرارت و شیطنت و درنده خویى خوارج مىکند که همچون یک حیوان شاخدار در صدد ایذاء و آزار دیگران بودند و از سوى دیگر اشاره به شکستهاى پىدرپى و ناکامىهاى مکرّر آنها در طول تاریخ حیات کثیفشان دارد و همان گونه که در ادامه این سخن در بحث نکتهها خواهد آمد، این امر بوضوح در تاریخ منعکس است.
و در پایان این سخن پیشگویى سومى مىفرماید و آن این که «در آخر کار آنان دزدان و راهزنان خواهند شد» (و از شکل یک گروه به اصطلاح مذهبى و یا سیاسى به صورت یک مشت دزد غارتگر در مىآیند) (حتّى یکون آخرهم لصوصا سلّابین).
همان گونه که در ادامه سخن در بحث نکتهها خواهد آمد صدق این پیشگویى نیز از نظر تاریخى روشن مىشود چرا که ارباب تواریخ افراد متعدّد و سرشناسى از خوارج را نام بردهاند که به صورت دزدانى خطرناک در آمدهاند و به راهزنى مشغول شدهاند.
نکتهها
1- خوارج یک جریان بودند نه یک گروه!
از کلام بالا به خوبى استفاده مىشود که امام علیه السّلام خوارج را یک گروه خاص نمىداند، بلکه جریانى مىشمرد که در طول تاریخ اسلام در مقاطع مختلف ظاهر مىشدند، حتى قرائن تاریخى نشان مىدهد که جریان آنها از عصر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم ظاهر شد.
مفسّر بزرگ قرآن مرحوم «طبرسى» از «ابو سعید خدرى» در ذیل آیه «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ»(4) چنین نقل مىکند:
هنگامى که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم مشغول تقسیم غنائم بود- و به گفته ابن عباس غنائم قبیله «هوازن» را در روز «حنین» تقسیم مىکرد- مردى به نام «حرقوص بن زهیر» نزد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم آمد و به حالت اعتراض گفت: اى رسول خدا در تقسیم غنائم عدالت را رعایت کن. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم ناراحت شد و فرمود: واى بر تو اگر من عدالت را رعایت نکنم چه کسى مىتواند عدالت را رعایت کند؟ «عمر» گفت: اى رسول خدا اجازه فرما گردنش را بزنم پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «دعه فانّ له أصحابا یحتقر احدکم صلاته مع صلاتهم و صیامه مع صیامهم یمرقون من الدّین کما یمرق السّهم من الرّمیّة …» «او را رها کن، او یارانى دارد که هر یک از شما نماز خود را در برابر نمازشان کوچک مىشمرد و روزه خود را در برابر روزههایشان اندک مىبیند، ولى (هم اینان) از دین خدا با سرعت و شتاب خارج مىشوند آن گونه که تیر از کمان خارج مىشود …».
سپس مرحوم طبرسى مىافزاید: در حدیث دیگرى آمده است که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در باره آنها چنین فرمود: «فاذا خرجوا فاقتلوهم ثمّ اذا خرجوا فاقتلوهم، هنگامى که خروج کنند آنها را به قتل برسانید سپس هنگامى که خروج کنند آنها را به قتل برسانید»، آن گاه آیه فوق نازل شد که مىفرماید: بعضى هستند که در تقسیم غنائم به تو خرده مىگیرند هر گاه سهم قابل ملاحظهاى به آنها داده شود راضى مىشوند و اگر داده نشود خشم مىگیرند.
این سخن به خوبى نشان مىدهد که ریشههایى از اندیشههاى این گروه از همان عصر پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم وجود داشته است که هر گاه منافعشان به خطر مىافتاد ابا نداشتند که قداست پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را هم بشکنند.
«ابن ابى الحدید» از مسند «احمد حنبل» نقل مىکند «عایشه» از «مسروق»
پرسید: از «مخدج» (یکى از رؤساى معروف خوارج) چه خبر دارى؟ گفت: «على بن ابى طالب» او را در کنار نهروان کشت. «عایشه» گفت: شهودى در این مسأله براى من اقامه کن. «مسروق» مردانى را که شاهد این ماجرا بودند نزد «عایشه» آورد و گواهى دادند که «مخدج» کشته شد. سپس «مسروق» اشاره به قبر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم کرده، به عایشه مىگوید: تو را به صاحب این قبر قسم چه چیز از صاحب این قبر در باره آنها شنیدى؟ «عایشه» گفت: شنیدم مىفرمود: «انّهم شرّ الخلق و الخلیقة یقتلهم خیر الخلق و الخلیقة و أقربهم عند اللّه وسیلة، آنها بدترین مخلوقات و بدترین انسانها هستند و آنها را بهترین انسان و بهترین مخلوقات و مقرّبترین آنها نزد پروردگار به قتل مىرساند.»(5) ویژگىهاى خوارج را مىتوان چنین خلاصه کرد:
آنها گروهى بودند که به ظواهر عبادات سخت پایبند بودند و حتى به مستحبات و مکروهات ساده و معمولى اهمیت مىدادند و همین امر یکى از اسباب غرور و خود برتربینى آنان بود و در مقابل افرادى بودند بسیار جاهل، متعصّب و بسیار لجوج و جسور و بىادب و براى رسیدن به مقاصد خود، بىرحم و شقاوتمند. نمونه بارز آن را در همان داستان «ذو الخویصره» (حرقوس) که در عصر پیامبر واقع شد مىتوان مشاهده کرد.
درست است که ظهور و بروز خوارج در صفّین و بعد از داستان حکمین در عصر على علیه السّلام بود، ولى این به آن معنى نیست که فرهنگ خوارج قبل از آن وجود نداشت، هم امروز نیز این فرهنگ منحط در میان گروههایى در جوامع مختلف پیدا مىشود و شاید بسیارى از وهّابیان را بتوان در این زمره دانست، چرا که ویژگىهاى بالا در آنان نمایان است.
در محیط خودمان نیز افرادى را مىبینیم که به ظواهر عبادات سخت پایبندند ولى گاه، بزرگترین و پاکترین علما و خدمتگزاران دینى خرده مىگیرند و آنها را از طریق صحیح منحرف مىدانند و در پى فتنهگرى و شرارت و آشوبند.
مبارزه با خوارج- جز در موارد حاد- از طریق جنگ و ستیز نیست همان گونه که در خطبه آینده خواهد آمد، راه درمان این بیمارى اجتماعى بالا بردن سطح فرهنگ عمومى و آگاهى کافى نسبت به مسائل دینى و اعتقادى است.
امیر مؤمنان «على علیه السّلام» در مورد جهل و نادانى آنان در خطبه سى و ششم که قبلا به آن اشاره شد مىفرماید: «و أنتم معاشر أخفّاء الهام، سفهاء الأحلام و لم آت- لا أبالکم- بجرا و لا أردت لکم ضرّا، اى گروه کم عقل و اى نادانها من کار خلافى انجام نداده بودم و نمىخواستم به شما زیان برسانم (که این گونه در برابر من و یارانم قیام کردهاید و افراد بىگناه را مىکشید)».
در انحراف آنها همین بس که خود اساس و بناى پایه مسأله حکمیّت را در «صفّین» گذاردند، در حالى که «على علیه السّلام» مخالف آن بود، سپس آن حضرت را به خاطر حکمیت تکفیر کردند و کسى را که عصاره ایمان و پایه گذار اسلام و نمونه اتمّ مؤمن راستین بود، دعوت به توبه از کفر نمودند، (العیاذ باللّه). اینها دلیل روشنى بر جهل و نادانى و در عین حال تعصّب و لجاجت آنهاست.
در بىرحمى و خشونت آنها همین بس که یکى از صحابه پیامبر «عبد اللّه بن خبّاب» را که مردى بسیار پاک و با ایمان بود به همراه همسر حاملهاش به جرم این که از «على علیه السّلام» بیزارى نجست به طرز فجیعى به شهادت رساندند و شکم همسرش را دریدند، این در حالى بود که از کشتن یهودیان در همان حال نهى مىکردند و حتى بر کشنده یک خوک خرده گرفتند!
ظاهر آنها چنان فریبنده بود که «ابن عباس» در توصیف آنان مىگوید: از کثرت عبادت پیشانیهایشان پینه بسته بود، و دستهایشان به خاطر این که در حال سجده بر زمینهاى خشک و سوزان مىنهادند همچون زانوى شتر خشن و سفت شده بود، پیراهنهاى کهنه و مندرس مىپوشیدند و دامنها را به عنوان آمادگى براى مبارزه به کمر مىبستند، ولى در دل آنها قساوت و بىرحمى و جهل و فساد موج مىزد و نفاقشان بگونهاى بود که ظاهر آنها گروه زیادى را فریب مىداد تا آن حد که حاضر به
جنگ با آنها نبودند ولى هنگامى که اعمالشان پردهها را کنار زد خطر آنان براى مسلمانان آشکار شد.
اعمالشان به قدرى ضدّ و نقیض بود که گاه به اندک چیزى خرده مىگرفتند که چرا مثلا فلان شخص دانه خرمایى را که زیر درخت نخلى افتاده بوده بدون اجازه مالکش برداشته و خورده است، ولى گاه چنانکه گفتیم مسلمانى مانند «عبد اللّه بن خبّاب» و همسر باردارش را مانند گوسفند سر مىبریدند.
نه تنها در مسائل عملى گرفتار این تضادها بودند، بلکه در عقائد فقهى و کلامى نیز همین ویژگیها را داشتند. آنها مرتکب گناه کبیره را (هر گناهى که باشد) کافر و واجب القتل مىدانستند و در مسأله حکومت- چنانکه قبلا هم گذشت- قائل به نوعى هرج و مرج و عدم نیاز به تعیین حاکم بودند.
قرائن نشان مىدهد که در مسائل جنسى، شهوت پرست بودند و شاید به همین دلیل، گرفتن نه زن عقدى را مجاز مىشمردند و مرتکب زناى محصنه را مستحق رجم نمىدانستند.
طبیعى است که چنین گروه نادان و خودخواهى بسرعت به شاخهها و گروههاى مختلفى تقسیم مىشوند. به همین جهت چیزى نگذشت که هر یک از سران آنها داعیهاى عنوان کردند و به فرقههاى زیادى تقسیم شدند، از جمله «ازارقه»، «نجدات»، «صفریّه»، «عجاردة» و «ثعالبه» و غیر آن.
هم اکنون نیز افرادى که افکارى همچون افکار خوارج دارند و اعمالشان یادآور اعمال آنان مىباشد در گوشه و کنار جوامع اسلامى پیدا مىشوند و مىتوان بسیارى از وهّابیان را در این دسته جاى داد، چرا که آنها نیز به بعضى از ظواهر عبادات و مستحبّات، سخت پایبندند و گاه انجام کوچکترین مکروهات و یا مخالفت با مستحبّات را جایز نمىدانند، ولى در مقابل، غالب مسلمانان را اعم از شیعه و سنّى مشرک مىشمرند و خون بسیارى را مباح مىدانند و با این که از نظر تفکّر اسلامى و عقائد، سخت عقب ماندهاند خود برتر بینى فوق العادهاى بر آنها
حاکم است، نادانى خوارج و غرور و خود بزرگ بینى آنها و بىرحمى و قساوت در وجود آنان کاملا هویداست. آنها همچون خوارج خود را حقّ مطلق و دیگران را باطل مطلق مىپندارند یا آن که بهره کمى از علوم اسلامى دارند.
2- سرانجام خوارج به صورت دزدان غارتگرى در آمدند
این که امام علیه السّلام در آخر گفتار بالا پیش بینى مىفرماید که گروههاى آخرین خوارج به صورت دزدان و غارتگران در مىآیند، چیزى است که تاریخ اسلام بر آن گواهى مىدهد.
به گفته «ابن ابى الحدید» از جمله افراد سرشناس خوارج که عاقبت کارش به دزدى و غارتگرى کشیده شد «ولید بن طریف شیبانى» در ایام «هارون الرشید» بود. هارون فردى به نام «یزید بن مزید» را از همان طائفه «بنى شیبان» به تعقیب او فرستاد، «یزید» «ولید» را کشت و سر او را نزد هارون برد.
در ایام «متوکّل» عباسى نیز فرد دیگرى از آنان به نام «ابن عمرو خثعمى» به راهزنى و شرارت و ناامن ساختن جادهها پرداخت، فردى بنام «ابو سعید محمد بن یوسف طایى» از طرف حکومت وقت مأمور تعقیب وى شد، و گر چه خودش موفّق به فرار گردید، ولى بسیارى از یارانش کشته شدند و گروه زیادى اسیر گشتند.
سپس جماعت دیگرى از خوارج در منطقه «کرمان» و «عمان» به دزدى و شرارت پرداختند و در ردیف «مفسدان فى الارض» و «محاربین» قرار گرفتند که «ابو اسحاق صابى» در کتاب «التاجى» نام آنها را بر شمرده است(6)
پایان جلد دوم شرح نهج البلاغه
اکنون که با پایان گرفتن خطبه شصتم جلد دوم این کتاب پایان مىیابد، دست به درگاه خداوند برداشته و بعد از شکر و سپاس فراوان به پیشگاه مقدّسش، به خاطر توفیق انجام این کار بزرگ، تقاضا مىکنیم که ما را به ادامه این راه تا پایان کار موفّق بدارد و نیز توفیق دهد که قبل از هر کار، خود این کلمات گهربار را در قلب و جان خویش پیاده کنیم و همچون چراغ پر فروغى فرا راه زندگى قرار دهیم، سخنانى که هم ضامن سعادت در دنیاست، و هم مایه نجات آنها در سراى دیگر. سخنانى که با گذشت زمان هرگز کهنه نمىشود و همیشه چون آفتاب مىدرخشد و چون دریا مىخروشد و چون نسیم جانها را نوازش مىدهد.
آمین یا ربّ العالمین
هفتم صفر سنه 1419
(میلاد مسعود و مبارک امام کاظم علیه السّلام)
مطابق با 12/ 3/ 1377
1) سند خطبه: صاحب کتاب مصادر نهج البلاغه بعد از آن که خطبه 59 و 60 را یک جا مطرح مىکند در ذیل آن مىگوید: «این سخن را» «مبرّد» در کامل نقل کرده است («مبرّد» از دانشمندان قرن سوم هجرى است) سپس بخشى از آن را از «بیهقى» در «محاسن و مساوى» و بخشى را از «مروج الذهب» «مسعودى» نقل مىکند. آن گاه این سخن ابن ابى الحدید را مىستاید که در ذیل این کلام مىگوید: «این خبر از اخبار مشهورى است که نزدیک به متواتر مىباشد و از معجزات غیبیه آن حضرت است» (مصادر نهج البلاغه جلد 2 صفحه 37).
2) «قرارات» از ماده «قرار» به معنى ثابت ماندن و در اصل از قرّ (بر وزن حرّ) به معنى سرماست و از آنجا که سرما حرکت و فعالیت را از انسان مىگیرد این واژه به معنى ثابت ماندن آمده است و «قرارات النساء» به معنى رحم زنان است که نطفه براى مدت قابل ملاحظهاى در آن قرار مىیابد و قرآن مجید نیز مىفرماید: «ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ»، سپس او را نطفهاى در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار دادیم». (سوره مؤمنون، آیه 13).
3) «نجم» از ماده «نجم» (بر وزن حجم) به معنى طلوع کردن است و به ظهور و بروز (ناگهانى) هر چیزى نیز اطلاق مىشود.
4) سوره توبه، آیه 58.
5) شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، جلد 2، صفحه 267.
6) شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، جلد 5، صفحه 73- 76.
